Islom shariatida mulkni boshqalarga vaqtincha foydalanishga berish — ijara (اِجَارَة) deb ataladi. Bu muomala turi Qur’on va Sunnat bilan mustahkamlangan bo‘lib, fiqhiy mazhablarda, xususan hanafiy mazhabda keng o‘rganilgan. Zamonaviy iqtisodiy munosabatlarda ham ijara institutining o‘rni muhim bo‘lib, u islomiy moliya tizimining asosiy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada ijara shartnomasining hanafiy mazhabdagi asoslari, shartlari, turlari va zamonaviy qo‘llanilishi yoritiladi. Ijara tushunchasi: fiqhiy ta’rifi Hanafiy fiqhiga ko‘ra, ijara — bu ma’lum bir foyda yoki xizmatni ma’lum haq evaziga vaqtincha berish shartnomasidir. Ijara faqat mulkning o‘zi emas, balki undan olinadigan foyda (manfaat) ustida tuziladi. Imom Abu Hanifa rohimahullohning ta’rificha: “Ijara — bu foydani haq evaziga sotishdir.” Bu yerda “foyda” deganda, masalan, uyda yashash, transport vositasida yurish, yerda dehqonchilik qilish yoki bir kishining mehnati orqali xizmat ko‘rsatish nazarda tutiladi. Ijara shartnomasining asosiy shartlari (arkonlari) Hanafiy fuqaholari ijara amalga oshishi uchun quyidagi uch asosiy rukn mavjud bo‘lishini shart qilib qo‘yadilar: 1. Ijara tomonlari — ijara beruvchi va ijaraga oluvchi. Ikkalasi ham aqli sog‘, balog‘atga yetgan, muomala qilish huquqiga ega bo‘lishi kerak. 2. Ijara obyekti (manfaat) — foyda aniq, halol va shariatga zid bo‘lmagan bo‘lishi lozim. 3. Ijaraga to‘lanadigan haq (ujra) — to‘lov miqdori, muddati va usuli aniqlangan bo‘lishi kerak. Ijara turlari hanafiy fiqhida Hanafiy mazhabida ijara ikki asosiy turga bo‘linadi: 1. Ayn ijara (bino, yer, asbob-uskuna ijarasi): moddiy narsa ijaraga beriladi, lekin maqsad undan foyda olish. 2. Amal ijara (xizmat ijarasi): insonning mehnati yoki malakasi ijaraga olinadi. Mehnat ijarasi shar’an joiz, lekin xizmat to‘liq aniqlangan bo‘lishi kerak: vazifasi, muddati, joyi va haq miqdori. Ijara va ribo o‘rtasidagi tafovut Islomda ribo harom qilingan bo‘lsa-da, ijara halol sanaladi. Sababi: – Ijarada haq — foyda uchun to‘lanadi, kapital ustidan emas. – Ijarada risk, mas’uliyat va mulkchilik shartnomani tuzgan tomonlar orasida adolatli taqsimlanadi. – Foyda to‘liq manfaatga qarab baholanadi, kapital ustiga belgilangan ortiqcha foyda olinmaydi. Shuning uchun hanafiy fuqaholari ijara orqali foydalanishni halol ko‘radi, lekin shartlar noaniq bo‘lsa, u haromga aylanadi. Zamonaviy ijaraning shariatdagi o‘rni Bugungi kunda ijara asosida quyidagi islomiy moliya mahsulotlari shakllangan: – Ijara muntahiya bittamlik – muddati tugagach mulk mijozga o‘tadi. – Ijara va iqtina – to‘lovlar tugagach, mijoz mulkni xarid qilib oladi. – Operatsion ijara – oddiy ijara; mulk egaligi mulkdorda qoladi. Bu usullar Hanafiy fiqhida mavjud bo‘lgan asosiy qoidalar asosida shakllangan. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ijara — islom iqtisodiy muomalalarining muhim institutlaridan biri bo‘lib, hanafiy mazhabida uning asoslari puxta yoritilgan. Bugungi kundagi ijara asosidagi moliyaviy vositalar (masalan, islomiy lizing) ham aynan fiqhiy ijara tushunchasiga tayangan. Shariatga muvofiq ijaraviy bitimlar tuzishda hanafiy fuqaholarining asarlariga tayanish nihoyatda muhimdir. Toshkent islom instituti 402-guruh talabasi Solijonov Abdulqahhor 456
Арабистон жазирасида истиқомат қилувчи араблар бошқа мамлакатларга савдо-сотиқ ва бошқа мақсадлар билан сафар қилганлар. Макка шаҳрига ҳам зиёрат қилиш учун турли ўлкалардан ҳожилар келишган. Бунинг натижасида араблар араб бўлмаган халқлар билан мулоқотлари туфайли араб тилига ажам сўзлар кириб келган ва араб тилида тўлиқ ўзлаштирилган. Шу жумладан бошқа тилларга ҳам араб тили сўзлари кириб борган. Қурьон карим оятлари нозил бўлганида араб тили қоидаларига мослашиб кетган ажамий калималар ҳамоятларда ворид бўлган. Қуйида уларнинг баъзиларини ўрганамиз. Фил сурасининг 4-оятида бундай дейилади: تَرۡمِیهِم بِحِجَارَةࣲ مِّن سِجِّیلࣲ- Лойдан пиширилган тошларни отадиганларни. Яъни, тўп-тўп қушлар ташлаган тошлар “сижжил” деб аталади. Имом Насафий тафсирларида “сижжил”ни лойдан пиширилган тош-سنككيل деб тафсир қилган. Форс тилидан ўзлаштирилган бу сўз араб тили қоидаларига кўра эъробланган ва سِجِّیل кўринишида талаффуз қилинади. Моъун сурасининг 7-оятида وَیَمۡنَعُونَ ٱلۡمَاعُونَ -ва маъунни ман қиладиганлардир, дейилган. Маъундан ирода қилинган нарсалар рўзғорда доимий керак бўлиб турадиган асбоб-анжомлар экан. (Яъни, қозон, болта, пақир, коса ва шу каби анжомлар). Бу калима румликлар луғатида мансуб бўлиб араб тилига ўзлаштирилган ва араб тили наху қоидаларига кўра эъробланади. Бу калималар ўзаги бошқа тилларга мансуб бўлсада узоқ йиллар давомида кундалик ҳаётда талаффуз қилиниши натижасида тўлиқ араб тилига ўзлаштирилган. Шу билан бирга бу каби ажамий калималарнинг эъробланиши ҳам худди асл араб тили калималари каби наху қоидаларини ўзида мужассам этган. ТИИ 4-курс талабаси Мирзақулов Лутфулла 302
Islom huquqi (fiqh) sohasida yozilgan asarlar musulmon olamida asrlar davomida nafaqat diniy bilim manbasi, balki ilmiy fikr va metodologik yondashuvlarning shakllanishida ham muhim o‘rin tutib kelgan. Ana shunday asarlar qatorida Shamsiddin Gurloniy qalamiga mansub “Al-Kifoya” asari alohida e’tiborga loyiqdir. Bu asar o‘zbek islom ilm-fani tarixida yirik fiqhiy iz qoldirgan, ayniqsa “Hidoya” kitobi asosida yozilgan sharh sifatida mashhurdir. Ushbu maqolada “Al-Kifoya” asarining o‘ziga xos jihatlari, boshqa asarlardan farqlari, hozirgi diniy o‘quv yurtlarida undan foydalanish istiqbollari tahlil qilinadi. “Al-Kifoya” asarining umumiy tavsifi Shamsiddin Gurloniy o‘z zamonasining yetuk faqihlaridan bo‘lib, fiqh fanining rivojiga sezilarli hissa qo‘shgan. Uning “Al-Kifoya” asari mashhur hanafiy faqihi Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya” asariga yozilgan muhim sharhlaridan biridir. Asar nafaqat matn izohi, balki muallifning tahliliy yondashuvi, dalillar bilan ishlashi va masalalarni chuqur sharhlashi bilan ajralib turadi. Bu jihatlar uni oddiy tarjima yoki takroriy izohdan yuqori darajaga ko‘taradi. Asarning boshqa sharhlardan farqli jihatlari Tahliliy va mantiqiy uslub: Gurloniy “Al-Kifoya”da masalalarni izohlashda yuzaki bayonlardan chetlab, ularning asosida yotgan dalil va qoidalarni tahlil qiladi. Bu metodologiya hozirgi zamonaviy ilmiy talablarga ham mos tushadi. Maqsadga yo‘naltirilgan sharh: “Hidoya” kabi murakkab fiqhiy matnni talabalarga tushunarli qilib yetkazish, uning asosiy g‘oyasini ochib berish maqsad qilingan. Har bir fiqhiy masala bayoni ortida muallifning o‘z mulohazasi ham joy olgan. Tashbih va misollar: Asarda ko‘plab misollar orqali nazariy fiqhiy qoidalar hayotiy holatlarda qanday qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Bu esa talabalar uchun mavzuni anglashni osonlashtiradi. Asarning e’tiborli jihatlari Tilning soddaligi: Qadimiy arab tilidagi murakkab iboralar o‘rniga, ko‘proq tushunarli, didaktik uslub tanlangan. Tashkiliy tuzilma: Asar muayyan mavzularga ajratilgan, har bir bob mantiqiy tartibda keltirilgan. Dalillarning keng qo‘llanilishi: Qur’on, Hadis, Ijmo’ va Qiyos kabi asosiy manbalarga ko‘plab murojaatlar mavjud. Bugungi diniy ta’lim muassasalarida “Al-Kifoya”dan foydalanishning ustuvor jihatlari Tushunishga yengillik: “Hidoya” asari o‘zining mukammalligi bilan birga murakkab uslubda yozilgan. “Al-Kifoya” esa bu murakkablikni soddalashtirib, talabalar uchun tushunarliroq qiladi. Ilmiy tahlilga asoslanganlik: Hozirgi zamonaviy diniy ta’lim, ayniqsa oliy darajadagi o‘quv yurtlari, mantiqiy tahlil va dalillarga asoslangan ta’limga ehtiyoj sezmoqda. “Al-Kifoya” bu borada yetarli darajada ilmiy asosga ega. Pedagogik moslik: Talabalar bilan ishlashda “Al-Kifoya”ning o‘ziga xos pedagogik qulayligi mavjud – mavzular bosqichma-bosqich ochiladi, muhokamalar orqali tushunchalar mustahkamlanadi. Xulosa Shamsiddin Gurloniy rohmatullohu alayh qalamiga mansub “Al-Kifoya” asari hanafiy fiqhining yuksak namunalaridan biri bo‘lib, ayniqsa Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya” asariga yozilgan eng sermazmun va amaliy sharhlar qatoridan joy oladi. Ushbu asar o‘zining tahliliy-uslubiy yondashuvi, dalil va asoslar bilan boyitilganligi, fiqhiy masalalarni hayotiy misollar orqali yoritib berishi bilan boshqa sharhlardan ajralib turadi. Bu xususiyatlar uni nafaqat o‘tmishdagi ilmiy an’analar namunasi, balki bugungi kun ta’lim talablariga javob beradigan dolzarb manba sifatida ko‘rsatadi. Bugungi zamonda diniy ta’lim tizimi chuqur va mantiqiy yondashuvga asoslangan fiqhiy bilimlarni talab qilmoqda. Talabalar o‘zlashtirishda murakkab va qisqa iborali matnlardan ko‘ra, ularning mazmunini tushuntirib beruvchi, dalillarga asoslangan, o‘zaro qiyosli tahlil yuritilgan asarlarga ehtiyoj sezmoqda. “Al-Kifoya” aynan shunday asar bo‘lib, Hidoya kabi yirik fiqhiy asarning mazmunini ochib berishga xizmat qiladi. Shuningdek, “Al-Kifoya” asarining yurtimizda yozilganligi, mahalliy fiqhiy tafakkur va ilmiy merosning yuksak namunasi sifatida shakllangani ham uning qiymatini oshiradi. Bu asar orqali talaba nafaqat fiqhiy bilimga ega bo‘ladi, balki o‘z milliy diniy merosiga ham chuqurroq nazar bilan qaraydi. Bu jihat, ayniqsa,...
Siyrat olami borasida eng mashhur ulamolar haqida gap ketar ekan, Ibn Ishoq va Ibn Hishom rahmatullohi alayh nomlari zikr qilinadi. Bu buyuk shaxslardan keyin yuzaga chiqqan siyrat ulamolari deyarli barchalari shu ikki shaxsning keltirgan ma’lumotlariga suyanishadi. Siyrat ulamolari o’z uslublarini muhaddislar uslubidek tuzishgan. Ular Rosuli Akram sollallohu alayhi vasallamning hayotlariga tegishli xabarlarni, Rosulni ko’rgan va eshitgan sahobalardan rivoyat qilgan roviylar silsilasiga suyangan holda to’plashgan. Oldingi siyrat kitoblarida har bir ma’lumotning roviylari sanadi bilan keltirilgan. Avvallari, siyratga aloqador ma’lumotlarni iloji boricha to’liq jamlashga etibor qaratilgan. Hattoki siyratga oid kitoblarga sharhlar ham yozishgan. Keyinchalik, rivoyatlarning quvvati ma’lum bo’lgach, talabalarga oson bo’lsin deb roviylar silsilasini to’liq zikr qilishdan chetlanishgan. Roviylar silsilasini o’rniga sahobani zikr qilish bilan kifoyalanishgan. Vaqt o’tib, aksar insonlarning mashg’ulotlari ko’payib, mufassal kitoblarni o’qishga imkoniyatlari bo’lmagach, muxtasar siyrat asarlari paydo bo’lgan. Maqsad, mo’min-musulmonlarga sevikli payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning hayotlari haqida xabar berishdir. Har bir davrning, har bir musulmon o’lkasining o’ziga xos siyrat ulamolari bo’lishadi. O’z zamonasining yetuk olimi Muhammad G’azzoliy ham nabaviy siyratga oid “Fiqhu Siyra” asarini yozgan. Bu asar siyratga tegishli ma’lumotlarni chuqur tahlil qilib, ulardan kelib chiqadigan ibratlar, hukmlar va hikmatlarga alohida e’tibor beriladi. Siyrat dunyosida juda ko’plab olimlar yashab, unda ko’plab kitoblarni yozib ketishgan. Ibn Ishoq, Ibn Hishom, Tabari, Ibn Sad kabi olimlar bu yo’lda ilk poydevorlarni qo’ygan bo’lishsa, Muhammad G’azzoliy bu boy merosga zamonaviy ruh, tafakkur va ijtimoiy sezgirlik olib kirdi. Uning “Fiqhu Siyra” asari oddiy voqealarni jamlagan tarixiy xronologiya emas. Bu- tafakkurga chorlovchi, saboq beruvchi va hozirgi musulmon uchun yo’l ko’rsatuvchi bir asardir. Bu asarining mazmuni, voqealar orqali odob-axloq, siyosat, jamiyat boshqaruvi borasida ma’lumotlar olish va zamonaviy muammolarga ham islomiy nuqtayi nazaridan javoblarni topishimiz mumki. Uning siyrati tafsirga yaqin, har bir urush, har bir qaror, har bir suhbatda iymon va sabr yotganini ochiqarib beradi. G’azzoliyning asari, zamonaviy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy holatlar bilan aloqador. Masalan, musulmon jamiyatidagi bo’linishlar, kuchsiz boshqaruv, adolat yo’qotilishi kabi muammolarni Rosululloh sollallohu alayhi vasallamning rahbarliklari bilan solishtiradi. Bu yondashuv Ibn Sa’d yoki Imom Tabari asarlarida yo’q balki ular tarixiy ketma ketlikka sodiq qolishgan. G’azzoliy esa o’quvchini o’sha tarix ichiga kirgizib, hozirgi holat bilan qiyos qilishga undaydi. G’azzoliyning yozuv uslubi sodda, ammo chuqur. U o’quvchini mantiqan ham hissan jonlantiradi. Uning har bir sahifasi “Musulmon bugun qanday yashashi kerak?” degan savolni kitobxoniga uyg’otadi. G’azzoliy asarni tarix sifatida emas, balki shariat qoidalari va tarbiya mezoni bilan birga ko’rib chiqadi. Mana shu jihat bilan boshqa siyrat ulamolaridan ajralib turadi. “Fiqhu siyra” asaridan bir voqeani olsak, uni G’azzoliy tahlillari bilan ko’rib chiqsak. Masalan, “Toif voqeasi”ni qisqacha bayon qilsak, hijratdan oldin, Muhammad sollallohu alayhi vasallam Makkada qiynalib, quraysh zulmlaridan qutilish va da’vatni kengaytirish maqsadida Toif shahriga yo’l olgandilar. U yerda Saqif qabilasining obro’li kishilaridan yordam so’radilar, ammo ular u zotni mensimay, istehzo qildi, hatto shahar bolalarini u zotga qayirib, tosh ottirdi. Rosululloh sollallohu alayhi vasallam esa jarohatlari bilan ezilgan holda, bo’g’ bo’stonda panoh topdilar. Muhammad G’azzoliy uchun voqea shunchaki bir rad etilgan da’vat emas, chuqur saboqlar, iymon mustahkamligi va da’vat namunasidir. G’azzoliy bu voqeani musulmonlar boshiga keladigan sinovlarning eng og’iri sifatida sharhlaydi. Unga ko’ra, Rosuli akram Toifda...
