Бурҳонидин Марғилоний номи билан шуҳрат қозонган Абул Ҳасан Али ибн Абу Бакр ал-Фарғоний ар-Риштоний ал-Марғилоний ислом оламида хусусан Ҳанафий фиқҳи тараққиётига беққиёс ҳисса қўшган олимлардан ҳисобланади. Аллома Бурҳонидин Марғилонийнинг “ал-Ҳидоя” асари  ҳозирги кунга қадар фиқҳ илмининг асосий манбаларидан ҳисобланади. Бу асар мусулмонларнинг фиқҳ бўйича энг аниқ, изчил ва мукаммал асар сифатида тан олинди. Ҳозирги кунга қадар бирламчи манба сифатида олий таълим муассасалари ва мадрасаларда ҳанафий фиқҳи бўйича ўқитиладиган асосий дарсликлардан ҳисобланади. Маҳмуд ибн Сулаймон ал-Кафавийнинг келтиришича, Бурҳониддин Марғилоний ўзининг «Бидоят-ал-мунтаҳий» асарининг сўз бошида «Ҳидоя»нинг яратилиши тўғрисида шундай ёзган: «Ирокка сафар қилганимда, «Ал-Мухтасар ал-Кудурий» («Кудурий қисқартмаси»)ни кўрдим. У фиқҳ бобида ажойиб асар эди. Бу пайтда каттаю-кичик, барча «Жомеъ ус-Сагир” (“Кичик тўплам”) дан фойдаланган эди. Шунда фиқҳга оид барча асарларни жамлаб, улардан энг зарур масалаларни олдим ва бу асарга «Бидоят ал-мунтаҳий» деб ном бердим. Кейинчалик ушбу асарга шарҳ ёзиб, уни «Кифоят ул-мунтаҳий» деб номладим»[1]. Кейинроқ бу асарнинг ҳам ҳажми катталик қилиб, янада мўъжаз бўлган,бутун ислом оламида ҳанафия мазҳабининг фикх масалаларида асосий қўлланмасига айланган Ҳидоя асари яратилди. Мазкур асарни ҳанафия мазҳабидан тутган ўрни тўғрисида аллома «Ҳидоя» китобига шарҳ ёзган машҳур олим Бадруддин Айний ўзининг «Биноя» номли шарҳида шундай ёзади: إن كتاب الهداية قد تباهجت به علماء السلف، وتفاخرت به فضلاء الخلف، حتى صار عمدة المدرسين في مدارسهم، وفخر المصدرين في مجالسهم، فلم يزالوا مشتغلين به في كل زمان، ويتدارسونه في كل مكان، وذلك لكونه حاويًا لكنز الدقائق، وجامعًا لرمز الحقائق، ومشتملًا على مختار الفتاوى، ووافيًا بخلاصة أسرار الحاوي، كافيًا في إحاطة الحادثات، وشافيًا في أجوبة الواقعات، موصولًا في قواعد عجيبة، ومفصلًا على قواعد غريبة، وماشيًا على أصول مبنية، وفصول رصينة، ومسائل غريزة، وترتيب أنيق، وترکيب حقيق “Ҳидоя китоби билан салаф уламолари фахрланган, халаф фузалолари унинг билан ғурурланган. У устозлар мактабларида асосий манба, маърузачилар мажлисларида ифтихорга айланган. Ҳар бир замонда у билан шуғулланишган, ҳар бир жойда уни мутолаа қилишган. Бу китоб ноёб билимлар хазинасини ўз ичига олган, ҳақиқат рамзларини жамлаган, муфтийларнинг ихтиёрий фатволарини ўз ичига олган, янги воқеаларга етарлича жавоблар берган, ажойиб қоидаларни ўз ичига олган, ноёб қоидалар асосида тузилган, мустаҳкам фаслларга эга бўлган, чуқур масалаларни ўз ичига олган, нафис тартиб ва мукаммал услубга эга…”[2] Маҳмуд ибн Убайдуллоҳ Маҳбубий «Ҳидоя» ҳақида шундай дейди: «Кўз кўрмаган, вақт иккинчига гувоҳ бўлмаган ноёб асар.» Марғилоний бу китобида ҳанафий мазҳабини ва бошқа мазҳабларнинг сўзлари, далилларини баён қилди. Кўп масалаларда бошқа мазҳаблар билан ихтилофни баён этишга эътибор берди, бу эса алломанинг умумий фиқҳий китоблар орасида алоҳида ўринга эга қилди. Шу боис, бу асар қиёсий фиқҳ китоблари жумласидан ҳисобланади. Шунингдек, у Имом Аъзам ва унинг икки шогирди ўртасидаги ихтилофни ҳамда улардан ривоят қилинган турли фикрларни келтиришга эътибор берди. Шунингдек, олим кўп масалаларда мазҳаб шайхларининг нуфузли фикрларини ҳам зикр қилган, бу эса китобга ҳанафий мазҳабида алоҳида илмий мақом берди. Бу матннинг аҳамияти ва шуҳрати туфайли кўплаб уламолар уни шарҳлаш, таҳлил қилиш, ҳошиялар ёзиш, ҳадисларини таҳқиқ қилиш, ҳатто уни назмга солиш билан шуғулланганлар. «Кашф» муаллифи «Ҳидоя»га ёзилган шарҳлар, изоҳлар ва ҳадислар таҳқиқини ўз ичига олган 60 дан ортиқ китоб мавжудлигини зикр қилади. Агар «Кашф» муаллифидан кейин ёзилган асарларни ҳам қўшсак, бу сон янада ортиб кетади. Акмалуддин Бобуртий раҳматуллоҳи алайҳ «Ҳидоя»га ёзган шарҳи...

Boloi Hovuz majmuasi – Buxoro Registonida saqlanib qolgan meʼmoriy majmua (XVIII–XX). Boloi Hovuz majmuasi masjid, minora va hovuzdan iborat. Majmua 1712–1917-yillar oraligʻida shakllangan. - “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi o‘qituvchisi Sh.Badiyev

Abu Hurayra roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Rasululloh ﷺ aytdilar: “Albatta, Muso (alayhissalom) nihoyatda kuchli hayo egasi bo‘lib, badanini doimo yopib yuradigan kishi edi. U hayo qilgani uchun o‘z tanasidan biror joyini ochib yurmas edi. Banu Isroil orasida ba’zi kimsalar uni kamsitib: ‘U doimo o‘z tanasini yashiradi, bu – uning badani nuqsonli bo‘lgani uchun shunday qilar. Balki u abras (pes), yoki moyaksiz (odar), yoki yana biror baloga uchraganidandir’, deyishdi. Alloh taolo esa ularning bu gap-so‘zlaridan Musoni poklashni iroda qildi. Bir kuni Muso alayhissalom cho‘milgani bordi. Kiyimlarini tosh ustiga qo‘yib, cho‘milishga kirishdi. Suvdan chiqib, kiyimlarini olish uchun tosh oldiga qaytganida, tosh uning kiyimlarini olib qochdi. Muso alayhissalom hassasini oldi-da, tosh ortidan quvdi va: “Ey tosh, kiyimimni qaytar! Ey tosh, kiyimimni qaytar!”, der edi. U shu holatda Banu Isroilning bir guruhiga duch keldi. Ular Musoni kiyimsiz holda ko‘rishdi – Alloh yaratganlar ichida eng chiroyli, eng sog‘lom badan egasi ekaniga guvoh bo’lishdi. Alloh taolo Musoni ularning gap-so‘zlaridan poklab qo’ydi. Tosh to‘xtashi bilan Muso alayhissalom kiyimlarini olib kiydi-da, asosi bilan toshni ura boshladi. Payg‘ambar ﷺ aytdilar: “Allohga qasamki, Muso urgan toshda uch, to‘rt yoki beshta iz qoldi (ya’ni, urilgan zarbalar izi qoldi).” Bu borada Alloh subhanahu va taolo shunday dedi: “Ey mo‘minlar! Musoga ozor berganlar kabi bo‘lmanglar. Bas, Alloh uni ayblaridan pokladi. Va u Allohning huzurida obro‘li zot edi”. (Ahzob surasi, 69-oyat) 405-guruh Xujaxanov Anvar 1 368

Bugungi raqamli asrda ta’lim sohasida yuz berayotgan islohotlar har qachongidan ko‘ra dolzarb tus olmoqda. Internet texnologiyalari, sun’iy intellekt va axborot-kommunikatsiya vositalarining jadal rivojlanishi bilan ta’limning an’anaviy shakllari o‘zgarib bormoqda. Ayniqsa, 2020-yilda butun dunyoni qamrab olgan COVID-19 pandemiyasi ta’lim tizimiga kuchli turtki berdi: an’anaviy sinf xonalarida o‘qitishdan masofaviy va onlayn ta’lim shakllariga tezkor o‘tish talab qilindi. Bu holat barcha darajadagi ta’lim muassasalarida, jumladan, diniy ta’lim sohasida ham sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Diniy ta’lim, o‘zining o‘ziga xosligi bilan, odatda yuzma-yuz, murabbiy-shogird aloqasiga asoslangan tarzda olib boriladi. Ammo zamonaviy texnologiyalar bu yo‘nalishga ham kirib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida diniy ta’lim sohasini rivojlantirish, qadimiy ilmiy maktablarni tiklash, milliy va diniy qadriyatlarni yoshlarga yetkazish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirdi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, Imom Termiziy, Mir Arab, Imom Moturidiy kabi mashhur diniy ta’lim muassasalari qayta faoliyat boshladi. Ushbu ta’lim maskanlarida yuzlab yoshlar diniy bilimlarni egallab, mamlakatda ma’naviyatni yuksaltirishga xizmat qilmoqda. So‘nggi yillarda diniy ta’lim muassasalarida ham raqamli texnologiyalarni joriy etish yo‘lida qadamlar qo‘yildi. Bu, avvalo, hujjat topshirish, imtihon olish, dars berish kabi jarayonlarda onlayn imkoniyatlar orqali amalga oshirildi. Masalan, O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi diniy o‘quv yurtlarida abituriyentlar uchun onlayn ro‘yxatga olish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, diniy bilimlarni xalq orasida keng yoyish, ayniqsa, ayollar va imkoniyati cheklangan shaxslar uchun masofaviy ta’lim imkoniyatlari ochildi. Onlayn ta’limning diniy sohada joriy etilishi, bir tomondan, zamonaviy talablarga javob beruvchi qulayliklarni yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan, muayyan muammolar va muvozanat masalalarini ham yuzaga keltirdi. Masalan, diniy matnlarni to‘g‘ri o‘qitish, qiroat va tajvidni o‘rganish, o‘qituvchi bilan bevosita muloqot kabi jihatlar onlayn tarzda yetarli darajada ta’minlanmasligi mumkin. Shu sababli, bu sohada olib borilayotgan islohotlar va amaliy tajribalarni tahlil qilish, istiqboldagi yo‘nalishlarni aniqlash dolzarb vazifa hisoblanadi. Mazkur maqolada aynan shu masalaga e’tibor qaratiladi: diniy ta’lim muassasalarida onlayn ta’lim shaklining joriy etilishi, uning hozirgi tajribalari, muammolari va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari tahlil qilinadi. Maqsad — ilmiy asoslangan, sodda va tushunarli uslubda diniy ta’limning raqamli shaklga moslashuvi va uning ijtimoiy ahamiyatini yoritib berishdir. Onlayn ta’limga o‘tish zaruriyati Ta’lim tizimi – jamiyat taraqqiyotining tayanch ustunlaridan biridir. Har qanday ta’lim tizimi zamonaviy sharoitga mos ravishda yangilanib borishi, turli holat va sharoitlarda o‘z faoliyatini davom ettira olishi lozim. So‘nggi yillarda yuz bergan global ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, xususan, pandemiya kabi omillar butun dunyoda ta’lim shakllarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, onlayn ta’limga o‘tish — shunchaki texnologik yangilik emas, balki davr talabi sifatida qaralmoqda. Diniy ta’lim muassasalari ham ushbu jarayondan chetda qolmadi. O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi o‘quv yurtlarida ham ta’lim jarayonlarini to‘xtatib qo‘ymaslik, darslarni masofaviy shaklda davom ettirish va abituriyentlarni qabul qilishda raqamli texnologiyalarni qo‘llash zaruriyati tug‘ildi. Pandemiya sharoitida an’anaviy auditoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning imkoni bo‘lmaganligi sababli, diniy bilimlarni uzluksiz yetkazishning yagona muqobil yo‘li sifatida onlayn ta’lim shakli tanlandi. Onlayn ta’limga o‘tish bir necha asosiy omillar bilan izohlanadi: Sog‘liqni saqlash talablari va ijtimoiy xavfsizlik. Pandemiya davrida jamoaviy yig‘ilishlar, ommaviy darslar xavf ostida qolgan edi. Shu bois sog‘liqni saqlashni ta’minlash bilan birga, ta’lim jarayonini davom ettirish uchun onlayn shaklga o‘tish majburiy bo‘ldi. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash. Diniy bilimlar muntazamlikni, o‘qituvchi va shogird o‘rtasidagi doimiy aloqani talab qiladi. Onlayn ta’lim bu jarayonni to‘xtatmasdan olib...

Ayollarga tegishli masalalar islomiy e’tiqod va fiqhda alohida o‘rin egallaydi. Har bir mazhab bu holatlarga nisbatan o‘ziga xos yondashuvni taklif etadi, bu esa ayolning ibodatdagi to‘g‘ri yo‘l tutishini ta'minlaydi. - Toshkent islom instituti talabasi Fayziyeva Zulayxo