Islom dini halol-savdo va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, bozorda o‘zgalarga zulm va zarar keltiruvchi illatlar qattiq qoralangan. Shulardan biri ihtikor deb ataladigan amaliyot bo‘lib, bu atama arab tilida “g‘amlab qo‘yish, zaxiralab turish” ma’nolarini anglatadi va aslida zulm qilish, mashaqqatga solish kabi salbiy mazmunga ega. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallallohu alayhi va sallam ihtikor haqida ogohlantirib: “Kimki taomni (narx oshishini kutib) g‘amlasa, u gunohkordir” deya marhamat qilganlar (Imom Muslim rivoyati). Yana bir hadisda: “Kim musulmonlarga qirq kun ihtikor qilsa, Alloh uni moxov va qashshoqlik balosiga giriftor qiladi” deb keladi. Ushbu naql va rivoyatlar musulmon jamiyatida zaruriy mahsulotlarni sun’iy tanqislik hosil qilib qimmatlatib sotishni qattiq man etadi. Zero, bu ish bevosita xalqning ehtiyojiga putur yetkazib, insofsizlik va zulm bilan boylik orttirishga urinishdir.
Islom ulamolari ihtikor atamasini asosan bozorda muayyan tovarni sun’iy ravishda qimmatlatib sotish maqsadida uni vaqtincha bozorga chiqarmay, omborda ushlab turish holati deb ta’riflashadi. Bunda odatda kundalik zarurat mollari – yeyiladigan oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak, dori-darmon kabi insonlar uchun muhim mahsulotlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, agar kimdir o‘zi yakkahokimlik qilish maqsadida bunday zarur mahsulotlarni ko‘p miqdorda sotib olib, bozordan yig‘ishtirib qo‘ysa va odamlar qiynalgan paytda narxini oshirib sotishni rejalashtirsa – bu amaliyot shariat nuqtai nazarida harom hisoblanadi. Payg‘ambarimiz hadislarida bu ishni qiluvchi kishi “gunohkor”, “zolim” deb atalgani bejiz emas. Chunki bu ish jamiyatga bevosita zarar keltiradi: narxlar sun’iy oshadi, kambag‘allar va ehtiyojmandlar ancha aziyat chekadi. Islomning “la zarar va la zarar” prinsipiga (ya’ni, “o‘zing zarar ko‘rmaganing kabi, boshqalarga ham zarar bermagin”) zid bo‘lgan bunday monopolisik harakatlar musulmon axloqida qoralangan va ulardan qaytarilgan.
Hanafiy mazhab ulamolarining ihtikor haqidagi qarashlari. Islom huquqshunosligi (fiqh)da barcha mazhablar ihtikorni yomon ko‘rishgan va odatda harom deb baholashgan. Hanafiy mazhabi ulamolari ham istisno emas. Ular hadislarga tayangan holda ihtikorning aniq ta’riflarini berganlar. Masalan, hanafiy faqihi Alouddin Haskafiy “ihtikor shar’an ozuqani (yoki shunga o‘xshash zarur narsalarni) ko‘p miqdorda sotib olib, narx qimmatlashguncha bozorga chiqarmay ushlab turishdir” deb ta’riflagan. Alloma Ibn Obidin o‘zining mashhur “Radd al-Muhtar” asarida “ihtikor – bu yeyiladigan oziq-ovqat va shunga o‘xshash narsalarni ulgurji sotib olib, so‘ng narx oshishini poylab, qirq kun g‘amlab qo‘yishdir” deya izoh beradi. Demak, klassik hanafiy manbalarda ko‘pincha ihtikor deganda aynan tirikchilik uchun muhim bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini g‘amlash nazarda tutilgan.
Shunga qaramay, hanafiy mazhabida ham bu masalaga doir turli ijtihodiy yondashuvlar mavjud. Mazhab ulamolarining aksariyati g‘amlashning zararli va man etilgan turini faqat oziq-ovqat (inson yoki chorva uchun ozuqa) mahsulotlariga taalluqli deb hisoblashgan. Bunga sabab, Payg‘ambarimizning ihtikor haqidagi hadislarida asosan “taom” (yeyiladigan oziqa) zikr etilganidir. Biroq, ayrim ulug‘ ulamolar bu hukmni kengroq talqin qilishgan. Jumladan, Hanafiy mazhabining yirik imomlaridan Imom Abu Yusuf (Imom A’zam Abu Hanifaning shogirdi va hamzamoni) ihtikor man etilishini faqat oziq-ovqat bilan cheklamagan. U Imom Molik (Molikiy mazhabi peshvosi) singari, musulmonlar ehtiyoj sezadigan har qanday mahsulotda bozorni monopoliya qilish va g‘amlash haromi qilinadi, deb ta’kidlagan. Demak, Hanafiy mazhabining keng qamrovli yondashuvi bo‘yicha, jamiyatga zarur bo‘lgan istalgan tovar – u oziq-ovqat bo‘ladimi, kiyim-kechak yoxud dori-darmonmi – agar qasddan g‘amlab, bozorda sun’iy tanqislik yaratish orqali narxini oshirishga urinilsa, bu ihtikor gunohi ostiga kiradi.
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, hanafiy ulamolar ihtikorni qattiq qoralash bilan birga, uning qaysi holatda harom darajaga yetishini ham bayon qilganlar. Masalan, Imom A’zam Abu Hanifa g‘amlash muddati haqiga to‘xtalib, agar biror kishi oziq-ovqatni qirq kundan ortiq ushlab tursa, bu albatta harom ihtikorga kiradi, deb rivoyat qilinadi. Ba’zi boshqa rivoyatlarda esa bir oy muddat qayd etilgan. Hattoki shia Imomiyah mazhabi ulamolari odatdagi sharoitda 40 kunni ihtikor deb bilishsa, narx-navo keskin oshgan og‘ir vaziyatda hatto 3 kunlik g‘amlash ham katta gunoh sanaladi, deganlar. Aksar ahli sunna faqihlarining xulosasiga ko‘ra esa, ihtikor uchun qatiy muddat belgilanmaydi: agar g‘amlash oqibatida bozorda zarar va adolatsizlik paydo bo‘lsa – muddatidan qat’i nazar – bu ish harom hisoblanadi. Shuningdek, ulamolar g‘amlashning istisno holatlarini ham aytib o‘tishgan: masalan, agar biror kishi o‘z oilasi uchun bir yillik oziq-ovqat zaxirasini oldindan g‘amlab qo‘ysa yoki tovar mo‘l-ko‘l bo‘lgan faslda uni saqlab, tanqis mavsumda odil narxda sotish maqsadida ushlab tursa – bu ihtikor sanalmaydi. Chunki bunday holatda na bozorda tanqislik yuzaga keladi, na narx sun’iy oshiriladi. Demak, ihtikorning harom bo‘lishi – uning natijasida odamlarga real zarar yetishi va bozordagi tabiiy muvozanatning buzilishiga bog‘liq bir illatdir.
Darvoqe, islom tarixida bozordagi bunday zararli illatlarning oldini olish uchun “hisba” (bozor nazorati) tizimi joriy qilingan. Xalifa va amirlar maxsus muhtasib (bozor nazoratchisi) tayinlab, savdo-sotiqda aldamchilik, ribo (foiz), najash (soxta savdolashish) va ihtikor kabi harom amallar sodir etilmasligini nazorat qilganlar. Faqihlar ta’kidicha, agar bozor erkin raqobati kimningdir g‘arazli harakati sabab izdan chiqsa, hukumat adolatni tiklash uchun aralashuvi joiz va zarurdir. Xususan, ihtikor, sun’iy narx oshirish, sifatsiz molni aldov bilan sotish kabi holatlar paydo bo‘lsa, musulmon hukmdor narxlarni vaqtincha tartibga solishi yoki g‘arazli shirkatlar faoliyatini cheklashi mumkin. Bularning barchasi jamiyat manfaati, odil narxlar va halol raqobat muhitini saqlash uchundir.
Zamonaviy iqtisodiyotda monopoliya tushunchasi. Hozirgi zamonaviy iqtisodiyot nazariyasida “monopoliya” atamasi biror bozor yoki sohada yakka hukmronlikni ifodalaydi. Yunoncha “mono” – “yakka, bitta” va “poleo” – “sotmoq” so‘zlaridan kelib chiqqan bu atama bozorning faqat bitta subyekt tomonidan boshqarilishini anglatadi. Ya’ni, monopolist – muayyan mahsulot yoki xizmat bo‘yicha deyarli raqobatchisiz yakkahokim sotuvchidir. Monopoliya turli sabablar bilan yuzaga kelishi mumkin: tabiiy boylik yoki infratuzilmaning bir qo‘lda jamlanishi, yuqori texnologiya va patentlar orqali raqobatchilarning bozorga kira olmasligi yoki kichik kompaniyalarning yiriklari tomonidan sotib olinishi va boshqalar. Natijada bitta kompaniya yoki guruh butun bozorni nazorat qilishi, narxlarni o‘z xohishicha belgilashi va iste’molchilar tanlovini cheklashi mumkin.
Iqtisodchilar nazarida, sof monopoliya raqobatbardosh bozorga teskari hodisadir va ko‘pincha iqtisodiy samarasizlikka olib keladi. Chunki monopolist raqobatchilarning yo‘qligidan foydalanib, narxlarni haddan ziyod oshirishi va iste’molchilar tanlovi hamda manfaatini cheklashi ehtimoli yuqori. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bozorda bir necha yirik o‘yinchilar hukmron bo‘lsa, ular ko‘pincha qudratlarini suiiste’mol qilib, mahsulot narxini oshiradi. Monopoliya sharoitida iste’molchilar zarar ko‘radi: tovar va xizmatlar uchun ko‘proq to‘lashga majbur bo‘lishadi, bozorda tanlov kamligi sabab sifati ham past bo‘lishi mumkin. Raqobatning yo‘qligi esa innovatsiyalarni susaytiradi – kompaniya o‘z mahsulotini yaxshilashga yoki narxini pasaytirishga unchalik intilmaydi, chunki xaridorlarning boshqa alternativasi yo‘q. Bundan tashqari, monopoliyalar jamiyat uchun umumiy farovonlik yo‘qotilishi (o‘ziga xos iqtisodiy “o‘lik yuk” – deadweight loss)ni keltirib chiqaradi, ya’ni potensial ishlab chiqarish va iste’mol hajmining qisqarishiga sabab bo‘ladi. Shu kabi salbiy oqibatlar tufayli, monopoliya odatda iqtisodiy jihatdan zararli holat deb qaraladi.
Islomiy va zamonaviy qarashlar taqqosi. Yuqoridagi tahlillardan ma’lum bo‘ladiki, Hanafiy fiqhidagi ihtikor tushunchasi bilan zamonaviy iqtisodiyotdagi monopoliya tushunchasi ma’lum jihatdan o‘xshash – har ikkisi ham bozorda bir guruhning haddan tashqari ustunlikka ega bo‘lib, o‘z manfaatini ko‘zlab, keng jamoaga zarar yetkazishi holatini qamrab oladi. Hanafiy ulamolari ihtikorni diniy-axloqiy nuqtai nazardan qoralab, uni gunoh amal deb belgilagan bo‘lsa, zamonaviy iqtisodchilar monopoliyani ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan zararli deb baholaydilar. Aslida, mazmunan bir xil zarar ko‘zda tutilmoqda: narxlarning oshishi, adolatsizlik va jamiyat boyligining bir qo‘lda to‘planishi. Islom bu hodisaga qarshi ma’naviy choralar (gunoh deya ogohlantirish, taqvo va adolatga chaqirish) bilan bir qatorda, huquqiy chora sifatida uni harom deb hukm qilib, zarurat bo‘lsa, davlatga aralashish vakolatini beradi. Zamonaviy jamiyat esa asosan qonuniy cheklovlar va iqtisodiy siyosatlar (masalan, monopoliyaga qarshi qonunlar, narx nazorati) orqali bu illatning oldini olishga intiladi. Shunday bo‘lsa-da, maqsad birdir: bozorda halol va sog‘lom raqobat muhitini ta’minlash, iste’molchilarni himoya qilish va umumiy adolatga erishish.
Ta’kidlash lozimki, islom iqtisodiy tamoyillari raqobatbardosh va odil bozorni qo‘llaydi. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bir voqea davomida, Madina bozorida narxlar qimmatlab ketganda, sahobalar unga murojaat qilib, narxlarni belgilab qo‘yishni so‘rashganida, Rasululloh “Narxlarni belgilovchi – Allohdir” deb, sun’iy interventsiyadan bosh tortganlar. Bu bilan, agar bozorda hech kim g‘arazli ish qilmay tabiiy holatda narx ko‘tarilsa, bunga davlat aralashmasligi lozimligini bildirganlar. Demak, Islom normal sharoitda erkin raqobatni tabiiy holatda qoldiradi, biroq g‘ayriadolatli vositalar bilan raqobat buzilganda (masalan, ihtikor sabab) bunga qarshi qat’iy choralar ko‘rishni buyuradi. Xuddi shu kabi, zamonaviy iqtisodiyot ham erkin bozor tarafdoridir, lekin agar bozor monopoliyaga aylanib, erkinlik va tenglik buzilsa, davlat aralashuvi zarur deb ko‘riladi.
Xulosa sifatida aytganda, Hanafiy mazhabining ihtikor haqidagi ta’limoti bugungi zamonaviy iqtisodiy qarashlar bilan hamohang jihatlariga egadir. Ikkisi ham bozorning muvozanatini saqlash, aholining asosiy ehtiyojlarini himoya qilish va zulmning oldini olish g‘oyalariga xizmat qiladi. Hanafiy ulamolar asrlar avval “odamlarga zarar keltirib foyda ko‘rish” g‘ayri-axloqiy ekanini uqtirgan bo‘lsalar, bugungi iqtisodchilar ham monopoliyaning ijtimoiy ziyanlari haqida bong urmoqdalar. Demak, vaqt o‘tgan sari texnologiyalar yangilansa-da, adolat va halollik tamoyillari o‘zgarmaydi: Islom iqtisodiyoti ham, zamonaviy iqtisod ilmi ham jamiyat farovonligi va odamlar manfaatini ko‘zlab, bozorda ihtikor monopoliyaga yo‘l qo‘ymaslik tarafdori bo‘lib qolaveradi.
Ashurov Mahmudxon Muhammadg‘ulomovich
