Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek jadidchilik harakatining asoschilaridan biri, jurnalist, pedagog, noshir, siyosatchi va dramaturg sifatida XX asr boshlaridagi ma’rifatparvarlik harakatining yetakchi namoyandasi hisoblanadi. Behbudiy ijodining markazida ijtimoiy islohot, xalqni ilm-ma’rifatga da’vat etish, zamonaviy ta’lim tizimining joriy qilinishi kabi masalalar turadi. Bu g‘oyalar uning “Padarkush” nomli yagona dramatik asarida o‘zining eng chuqur badiiy ifodasini topgan. XX asr boshlarida Turkiston jadidchiligi taraqqiyot, zamonaviy fan, dunyoviy ta’lim, matbuot va teatr orqali ijtimoiy ongni uyg‘otishga intilgan. Behbudiy bu harakatning asosiy ideologi sifatida ilm-fan va tarbiyaning yo‘qligi Turkiston xalqlari orqada qolishining bosh sababi ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi. 1911-yilda yozilgan “Padarkush” asari o‘zbek dramaturgiyasi tarixida ilk dramatik fojiaviy asarlardan biri sifatida alohida o‘rinni egallaydi. Bu davrda Turkistonda teatr endigina shakllanayotgan bo‘lib, Behbudiy o‘z asari orqali sahna san’ati vositasida jamiyatga bevosita murojaat qilishga uringan. “Padarkush” asarining asosiy g‘oyasi – ilm-ma’rifatdan yiroq, axloqsiz va tarbiyasiz muhitda o‘sgan avlod jamiyat uchun xavfli kuchga aylanishi mumkinligini ko‘rsatishdir. Asarda bosh qahramon – o‘z otasini o‘ldirgan yosh yigit timsolida xalq orasida keng tarqalgan befarqlik, jaholat, moddiy qadriyatlar quliga aylanish, axloqiy tubanlik kabi illatlar ifoda topadi. Muallif bu dramatik voqea orqali jamiyatdagi eng og‘riqli muammolarni fosh etadi: ota-onaning farzand tarbiyasidagi beparvoligi, madrasalarning zamon talabiga javob bermasligi, ilm-fanga mensimaslik, moddiy manfaatni hayot maqsadi deb bilish. Behbudiy nazarida, bu muammolar jamiyatda “padarkush”likka, ya’ni o‘z ildizidan voz kechish, qadriyatlarni yo‘qotish, ma’naviy yemirilishga olib keladi. Asarda asosiy e’tibor inson ruhiyati va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi murakkab ziddiyatga qaratilgan. Dramaning markazida turuvchi o‘g‘il obrazi psixologik jihatdan chuqur yoritilgan bo‘lib, u nafaqat otasini, balki o‘z vijdonini, or-nomusini, kelajagini o‘ldirgan shaxs sifatida ko‘rsatiladi. Otasi esa milliy qadriyatlar, mehr-muhabbat, nasl-nasab timsolidir. Uning o‘limi — bu faqat bir insonning emas, balki butun bir avlodning ma’naviy tanazzulga yuz tutishining ramzi sifatida talqin qilinadi. Asar syujeti keskin dramatik burilishlarga boy bo‘lib, har bir sahna konflikt orqali rivojlanadi. Bu jihatdan asar klassik aristotelik dramatik qurilmaga yaqin: kirish – rivojlanish – kulminatsiya – fojiaviy yakun. “Padarkush” sodda, xalqchil tilda yozilgan bo‘lib, keng ommaga mo‘ljallangan. Behbudiy dramatik asarni didaktik ruhi kuchli bo‘lgan, hayotiy saboqlarga boy tarzda yozgan. Dialoglar qisqa, lo‘nda va mazmunga to‘la. Bu esa sahna talablari bilan uyg‘unlashgan. Yozuvchining maqsadi san’at orqali xalqni ogoh qilish bo‘lganligi uchun tilning ravonligi, obrazlardagi aniq ijtimoiy-tarbiyaviy ma’nolar asarning ta’sirchanligini kuchaytiradi.  “Padarkush” asari faqat o‘z davrining emas, balki bugungi kunning ham dolzarb muammolarini yoritadi. Zamonaviy jamiyatda ham: tarbiyaning buzilishi, oilaviy ziddiyatlar, ilmsizlikning oqibatlari, axloqiy qadriyatlarning yemirilishi kabi muammolar mavjud bo‘lib, bu asar ularning ildiziga nazar tashlash imkonini beradi. Bugungi ta’lim va tarbiya tizimida bu asar namunasi vositasida ota-onalar va ustozlarning mas’uliyati yana bir bor eslatiladi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush” asari o‘zbek adabiyotining nodir durdonasi bo‘lib, unda ma’naviy, ijtimoiy va ma’rifiy masalalar chuqur yoritilgan. Bu asar orqali muallif nafaqat san’at namunasi yaratgan, balki jamiyat og‘riqlarini sahna vositasida davolashga intilgan. Ushbu asarni o‘rganish va sahnalashtirish – o‘zbek ma’naviyatini, ijtimoiy mas’uliyatni tiklash yo‘lida muhim qadamlardan biridir. “Padarkush” – bu fojia emas, bu ogohlikka chorlov, og‘ir haqiqatning oynasidir. Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV 255

Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti – Oʻzbekistondagi eng yirik va nufuzli oliy diniy oʻquv yurtlaridan biri hisoblanadi. Ushbu muassasa oʻzining boy tarixi, chuqur ilmiy anʼanalari va zamonaviy taʼlim dasturlari bilan yurtimizda islomiy taʼlim sohasida alohida oʻrin tutadi. Institut faoliyati davomida minglab malakali mutaxassislar tayyorlanib, jamiyatimiz ma’naviy taraqqiyotiga beqiyos hissa qoʻshib kelmoqda. Quyida mazkur ilm dargohining tashkil topishi, ta’lim yoʻnalishlari, magistratura bosqichi, qabul imtihonlari tizimi, bitiruvchilarning jamiyatdagi oʻrni hamda bugungi mavqei va istiqboldagi vazifalari haqida batafsil toʻxtalamiz. Tashkil topgan sanasi va tarixiy zaminlari Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti 1971-yil 1-noyabrda tashkil etilgan. Institutning tashkil etilishi sobiq Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi raisi, muftiy Ziyovuddinxon Eshon Boboxon oʻgʻlining tashabbusi bilan amalga oshirilgan. Dastlab muassasa “Oliy diniy madrasa” (rus tilida “Высшая духовная школа”) nomi bilan Toshkent shahri Hazrati Imom majmuasidagi Namozgoh masjidi binosida faoliyat boshlagan. 1974-yilda buyuk muhaddis Imom al-Buxoriy tavalludining 1200 yillik yubileyi keng nishonlangan munosabati bilan mazkur bilim yurtiga Imom Buxoriy nomi berildi va shundan e’tiboran Toshkent islom instituti deb atala boshlandi. Mazkur institut paydo bo‘lgan davr – Sovet Ittifoqi zamonida – butun mintaqada yagona oliy islomiy ta’lim maskani edi. Shu bois bu yerda nafaqat Oʻzbekiston, balki Kavkaz, Tatariston, Sibir va Markaziy Osiyoning boshqa hududlaridan ham talaba-yoshlar tahsil oldilar. Institut tashkil topgan ilk yili oʻqish muddati 4 yil etib belgilangan va darslar oʻzbek hamda arab tillarida olib borilgan. Oʻsha birinchi oʻquv yilining oʻzida yangi oliy ma’hadga atigi 20 nafar talaba qabul qilingan edi. Sobiq ittifoq davrida mazkur oliygoh yetuk islom bilimdonlarini tayyorlab beruvchi noyob markazga aylangan boʻlib, hatto xorijiy mamlakatlardan (Afgʻoniston, Yamən, Vetnam, Bolgariya va boshqalar) bir necha talabalar ham bu yerda tahsil olib, ilm olganlari tarixiy manbalarda qayd etiladi. Asosiy ta’lim yo‘nalishlari va ilmiy salohiyat Toshkent islom institutida ta’lim dasturlari islom ilmlari va ularning nazariy-asosiy yo‘nalishlarini chuqur o‘rgatishga qaratilgan. Institutning oʻquv rejasiga Qur’oni karim va qiroat, hadis ilmi, fiqh va usulul-fiqh (islom huquqi va uning metodologiyasi), aqoid (islomiy e’tiqod asoslari, xususan, Moturidiy aqidaviy ta’limoti), tafsir (Qur’on tafsiri) kabi fundamental diniy fanlar kiradi. Shu bilan birga, talabalar dinlar tarixi, islom tarixi va madaniyati, mazhablar tarixi, arab tili adabiyoti va boshqa qator dunyoviy fanlar boʻyicha ham bilim oladilar. Ta’lim jarayonida arab, fors, ingliz va rus tillari oʻrgatilib, zamonaviy axborot texnologiyalari ham qoʻllaniladi. Institutning ilmiy salohiyati ham yildan-yilga yuksalib bormoqda. Bugungi kunda bu yerda tajribali professor-oʻqituvchilar, shuningdek, diniy va dunyoviy fanlar boʻyicha mutaxassis ilmiy kadrlar faoliyat olib boradi. Ularning orasida ilohiyot fanlari doktorlari va nomzodlari, zamonaviy ilmiy darajalarga ega pedagoglar ham talaygina. Institut qoshida Ilmiy-uslubiy kengash hamda ilmiy jurnallar faoliyat yuritib, professor-oʻqituvchilarning ilmiy maqolalari va tadqiqot ishlari muntazam nashr etib boriladi. Institut muntazam ravishda ilmiy-amaliy konferensiyalar, davra suhbatlari va seminarlar tashkil etib, zamonaviy islomshunoslik va ilohiyot masalalarini muhokama qiladi. Bularning barchasi muassasaning yuqori ilmiy nufuzini va salohiyatini namoyon etadi. Magistratura bosqichining ochilishi va yangi yo‘nalishlar Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan keyin diniy ta’lim sohasida bosqichma-bosqich islohotlar amalga oshirildi. Shu jumladan, Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutida ham ta’limni yanada yuqori bosqichga koʻtarish maqsadida yangi tashabbuslar joriy qilinmoqda. 2024-yildan boshlab institut tarixida ilk bor magistratura bosqichi yo‘lga qo‘yildi. Endilikda ushbu oliy ma’hadda...

O‘zbek mumtoz adabiyoti Sharq islomiy madaniyatining muhim bir bo‘lagi sifatida Qur’oni karim va islomiy aqidalar bilan chambarchas bog‘liq holda shakllangan. Bu adabiyot namoyandalari o‘z asarlarida Qur’on oyatlari, hadislar, tafsirlar va islomiy aхloqiy-me’yoriy tamoyillarga murojaat qilib, ularni badiiy tasvirlar bilan uyg‘unlashtirganlar. Ushbu maqolada o‘zbek mumtoz adabiyotidagi Qur’oni karim mazmunlarining aks etishi, ularning poetik talqini va estetik-falsafiy yondashuvi tahlil qilinadi. Qur’oni karimga bo‘lgan e’tiqod va hurmat O‘zbek mumtoz adabiyotida Qur’oni karim nafaqat diniy manba, balki ilohiy hikmat va ma’rifat manbai sifatida qadrlangan. Navoiy, Mashrab, Bobur, Lutfiy kabi yirik adiblar o‘z asarlarida Qur’onga murojaat qilishni ilm va adabning ajralmas qismi deb bilganlar. Alisher Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”, “Munojot” va “Lison ut-tayr” kabi asarlarida Qur’on oyatlarining ma’nolarini tafsiriy tarzda ifoda etadi. Badiiy adabiyotda Qur’on oyatlari va ramzlari Mumtoz she’riyatda Qur’on oyatlari ko‘pincha to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtibos qilinmagan bo‘lsa-da, ularning ma’no-yu mazmunlari ramziy tarzda tasvirlangan. Masalan, “nur”, “zulmat”, “sabr”, “toat”, “taqvo” kabi Qur’oniy tushunchalar poetik obrazlar vositasida yoritilgan. Mashrabning tasavvufiy ruhdagi she’rlarida Qur’on oyatlarining ma’naviy talqinlari chuqur seziladi. Qur’oni karim va tasavvuf O‘zbek mumtoz adabiyotining katta qismi tasavvufiy yo‘nalishda bo‘lib, unda Qur’on asosida shakllangan tasavvufiy qarashlar yetakchi o‘rin egallaydi. Xususan, Qur’onning “Insonga nafsini poklash zarur” degan mazmunidagi oyatlari tasavvufiy she’riyatda asosiy g‘oya sifatida ishlatilgan. Navoiy o‘z “Lison ut-tayr” dostonida Qur’onning ahloqiy-falsafiy mazmunlarini so’fiyona tarzda bayon etadi. Qur’on tafsirlarining adabiyotga ta’siri Qur’on oyatlarini to‘g‘ri tushunish uchun mumtoz adiblar tafsir ilmini chuqur o‘rganganlar. Bu tafsiriy bilimlar ularning badiiy asarlarida chuqur falsafiy qatlamlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Ayniqsa, Alisher Navoiy tafsir ilmidan unumli foydalangan holda, oyatlarning zohiriy va botiniy ma’nolarini badiiy nutq orqali ochib bergan. O‘zbek mumtoz adabiyotida Qur’oni karim mazmunlarining ifodalanishi – bu adabiyotning diniy-ma’naviy ildizlari qanchalik chuqur ekanligini ko‘rsatadi. Qur’on oyatlari faqat diniy belgilar emas, balki estetik, axloqiy va falsafiy tafakkurning manbai sifatida adiblar ilhomiga asos bo‘lgan. Mumtoz adabiyotning buyuk namoyandalari Qur’on ma’nolarini badiiy obrazlar orqali xalqqa yetkazib, diniy va ma’naviy uyg‘unlik yaratganlar. Azizjon RASULOV, TII 4-kurs talabasi 306

Олим (1010–1089) Қашқадарё вилоятининг ҳозирги Касби тумани ҳудудидаги Пазда (Эски Фазли) қишлоғида туғилган. Унинг отаси ҳам илм маърифат соҳиби бўлиб, ўғлига ҳуқуқшунослик фанидан илк диний билимларни берган. Ёш Али қишлоқ мактабида Қуръонни ёд олиб, араб тили ва ҳисоб илмини пухта ўрганган. Сўнг ўша даврда Мовароуннаҳр маданият ва маърифат марказларидан бири бўлган Насаф шаҳрида усул ал-фиқҳ илмини янада мустаҳкамлайди. Илм эгаллаш йўлида ҳар жиҳатдан талабчан бўлган Абу-л-Ҳасан Али ибн Муҳаммад ал-Паздавий тез орада етук ҳуқуқшунос олим бўлиб етишади. Унинг “Канз ал-Вусул ила Маърифат ал-Усул” (Усул илмини ўрганишга борадиган хазина) номли асари “Усул ал-Паздавий” номи билан машҳур бўлиб, асрлар давомида ҳанафий олимлари учун асосий манба бўлиб хизмат қилмоқда. - Камолиддин ҒОЗИЕВ, ТИИ талабаси

Muhammad Tohir ibn Oshur o‘zining sermahsul hayoti davomida arab va islom ummatining tarixiy burilish davriga guvoh bo‘ldi. XIX asrning oxiri va XX asrning birinchi yarmi arab mamlakatlari va umuman islom dunyosi uchun siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, diniy va madaniy sohalarda chuqur inqiroz va o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Bu davrda yirik mustamlakachilik davlatlarining arab diyorlariga nisbatan agressiv siyosati kuchayib, mintaqaning katta qismi bevosita yoki bilvosita ularning nazoratiga o‘tdi. Siyosiy parokandalik, milliy ozodlik harakatlarining shakllanishi, an’anaviy ijtimoiy tuzilmalarning yemirilishi va modernizatsiya jarayonlarining ziddiyatli kechishi bu davrning xarakterli xususiyatlari edi...