Фиқҳ луғатда “الفهم – тушуниш” ва “العلم – илм” маъноларини англатади. Мисол учун “فقه – фақиҳа” феъли “فهم – фаҳима” яъни “тушунди” маъносини ва “فقه – фақуҳа” яъни, “фақиҳ бўлди” маъносини билдиради. Унинг асли “الفهم – тушуниш” бўлиб, сўнг шариат илмларига хосланиб қолган. Фиқҳ шариат истилоҳида: аввалда фиқҳнинг муаййан таърифи бўлмаган. Унинг луғавий яъни, “тушуниш” ва “илм” маънолари шариат ва дин илмларига хос бўлган. Шу сабабдан ҳам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳу алайҳнинг “Фиқҳ нафсга нима фойда ва нима зарар эканини билишдир” деган сўзи нақл қилинган. Сўнг фиқҳ илм сифатида шаклланганч унга “Фиқҳ – амалий шаръий ҳукмларни тафсилий далилларидан билишдир” деган таъриф берилган. Ушбу илм ҳукмларга хосланиши билан эътиқодий ва ахлоқий масалалар фиқҳ илми остига кирмай қолади. Уламолар фиқҳ тарихини уч даврга бўлганлар: рисолат асри, саҳобалар асри ва тобеъинлар асри. Фиқҳнинг ривожланишида ҳар бир даврнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Рисолат асрида фиқҳ Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Пайғамбар бўлиб юборилгач, Роббисидан рисолатни етказар, ибодатларни адо қилар ва турли ишларни бевосита амалга оширар эди. Саҳоба розияллоҳу анҳумлар у зотни кўриб эргашардилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шариатни батамом охирига етқазганларидан кейин ҳаётдан кўз юмган. Шариат умумий тушунчаларни баён қилиш, мутлоқ нассларни қайдлаш, мужмал нассларни шарҳлаш, умумга далолат қилувчи нассларни хослаш ва насх қилиниши мумкин бўлган нассларни насх қилиш орқали  мукаммал бўлади. Шунга қарамасдан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларига китоб шаклида ёзилган фиқҳни қолдирмаган. Балки умумий қоидалар, Қуръон ва Суннатда тарқоқ ҳолдаги жузъий ҳукмлар ва қалбларда ёдланган маълумотларни қолдирган халос. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳам ижтиҳодлари бўлган. Бироқ, барчаси ваҳийга асосланган бўлиб, гоҳо тасдиқлаган бўлса, баъзан тўғирлаб қўйган. Ушбу даврда ҳар қандай шариат ҳукмини жорий қилиш ваҳий ёки Роббисидан рисолатни етказувчи зот Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам воситасида бўлган. Ушбу даврда шариат масдарлари Китоб ва Суннатдан иборат бўлган. Батаҳқиқ, саҳоба розияллоҳу анҳумлар ижтиҳод қилганлар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга ижтиҳод қилишларига рухсат берган. Мисол учун, у зот Муоз розияллоҳу анҳуни Яманга юбора туриб, унинг қилган ижтиҳодига иқрор бўлган. Ушбу рухсат саҳобаларни эҳтиёж тушганда қилинадиган ижтиҳодга тайёрлаш учун бўлган. Балки бундай ижтиҳодларнинг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида бўлишига, уларнинг Пайғамбаримиздан узоқда бўлиб қолишлари ёки бирор ишда вақтнинг ўтиб кетиш хавфи юзага келиши каби бир қанча сабаблари бўлган. Бундай ижтиҳодлар шариатга масдар бўлмаган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг ҳар қандай қилган ишларида мурожаат қилинадиган асос бўлиб, гоҳо уларни тасдиқлаган ёки тўғирлаб қўйган. Шу сабабдан ҳам ушбу давр ихтилофлар йўқлиги билан ажраб туради. Дарҳақиқат, ҳукмлар воқеъа ва эҳтиёжларга қараб ёки саволга жавоб бўлиб тарқоқ-тарқоқ тарзда нозил бўлар эди. Гоҳо ҳеч бир муносабатсиз янги бир ҳукм сифатида нозил бўлар эди. Ушбу даврдаги шариат ҳукмлари босқичма-босқичлик, машаққатни кўтариш ва насхнинг воқеъ бўлиб қолиши каби имтиёзлар билан фарқланиб туради. Аммо китоб шаклида ёзишга нисбатан эса, котиблар бўлиб, улар фақат Қуръонни ёзардилар. Лекин бу ҳам тарқоқ ҳолда бўлган. Ҳадис Қуръон билан аралашиб кетмаслиги учун ёзилмай турган. Дарҳақиқат, баъзи Абу Бакр, Умар, Усмон, Али, ибн Масъуд, Убай ибн Каъб, Муъоз, Зайд ибн Собит, Абдураҳмон ибн Авф, Аммор ибн Ёсир, Ҳузайфа ибн Ямон, Абу Дардо ва Абу Муса Ашъарий каби саҳоба розияллоҳу анҳумлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларидаёқ фатво берганлар. Саҳоба розияллоҳу анҳумлар асрида фиқҳ Ушбу...

Бугун смартфонлар ҳаётимизга шу даражада чуқур кириб келдики, уларсиз бир кунимизни ҳам тасаввур қилолмайдиган бўлиб қолдик. Чунки мобил қурилмалар орқали интернетга кирамиз, ижтимоий тармоқлардан фойдаланамиз, суратга тушамиз, видеога оламиз, ўйин ўйнаймиз… Таниқли сўз устаси Аваз Охун ярим ҳазил, ярим чин маънода айтганидек, “телефонимиз ёнимизда бўлмаса, худди бир ўзимиз юргандек ҳис қиладиган” бўлиб қолдик. Бироқ бугун бундай воситалар одамларни реал ҳаётдан узиб қўяётгани ҳам бор гап. Овунчоғимизга айланган бу матоҳ одамларни тобора виртуал оламга қарам қиляпти, кўпчилик унга берилиб кетиб, баъзан ўзининг ижтимоий вазифаларини ҳам унутиб қўймоқда. Ёшлар тугул бугун катталар ҳам бундай “овунчоқ”ларнинг асирига айланиб қолаётганига нима дейсиз?! Кўриш қобилиятини пасайтиради 2016 йилда германиялик бир гуруҳ олимлар компьютер, планшет, смартфонлардан фойдаланиш инсоннинг қайси тана аъзосига кўпроқ зарар етказиши юзасидан тадқиқот ўтказишди. Бунинг учун ихтиёрий равишда эллик киши жалб қилинади. Уларнинг ярмига белгиланган вақт давомида компьютер, смартфонлар, турли гаджетлардан фойдаланиш, қолганларга эса шунчаки китоб ўқиш буюрилади. Тажрибадан маълум бўлдики, компьютер ва смартфонлар бошқа тана аъзоларига қараганда кўзга кўпроқ таъсир кўрсатаркан. Қолаверса, бундай техника воситалари кўзга китоб ўқиганга нисбатан кўпроқ зарар етказиши ҳам аниқланди. — Қоидага кўра, смартфон ёки компьютерлардан фойдаланаётганда ҳар ярим соатда хонадаги деразаларни очиб, бир муддат узоқ масофага қараш талаб этилади, — дейди Республика кўз касалликлари клиник шифохонаси бош шифокори Отабек Икрамов. — Мақсад — кўзни фақат яқин масофага қарашга ўргатиб қўймаслик. Бироқ бугун болалар, ҳатто, катталар ҳам бир ўтиришда икки, тўрт соат ва ундан ҳам кўп муддат узлуксиз компьютерда ишлашади ёки смартфондан фойдаланади. Бу эса кўриш қобилиятининг пасайиши, узоқни кўра олмасликка олиб келади. Сўнгги пайтларда тиббиётда “кўзнинг қуриб қолиши синдроми” деган атама кенг қўлланила бошлади. Аслида одам бир дақиқада камида 12-13 маротаба киприк қоқиши лозим. Бу кўзнинг намлигини меъёрда сақлаб туриш учун зарур. У кўзни ташқи таъсирлардан асрайди. Бироқ одамлар смартфонлардан деярли кўзини узмай узоқ вақт унга тикилиб ўтиришади. Оқибатда намланмаган, яъни ҳимояланмаган кўзга инфекциялар тушади, касаллик зўрайиб, шохпарда ярасига, баъзан кўриш қобилиятининг тўлиқ пасайишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Болалар гоҳида телефон ўйинига берилиб, мобил алоқа воситасининг қуввати тугаб қолмаслиги учун уни токка улаб ўйнашда давом этишади. Бунинг оқибатида смартфонлар ёниб кетиб, болаларнинг кўзи жароҳатлашига ҳам сабаб бўляпти. Амалиётимизда ана шундай ҳолатлар билан бизга мурожаат қилган беморлар ҳам бўлди. Шунинг учун ҳамма нарсанинг меъёри яхши. Фалокат оёқ остида Мутахассисларнинг фикрича, автомобиль бошқараётганда мобил телефонда гаплашиш, “СМС” ёзиш, мусиқа тинглаш ҳам йўл-транспорт ҳодисалари келиб чиқишининг асосий сабабига айланмоқда. АҚШнинг Юта университети олимлари автомобиль бошқараётганда телефондан фойдаланиш ҳайдовчини қай даражада чалғитиши юзасидан тадқиқот ўтказди. Унда йигирма ёшгача бўлган ҳайдовчилар қатнашди. Тадқиқот мобил алоқа воситасидан фойдаланган ҳолда, автомобиль бошқарган ёшларда қарор қабул қилиш тезлиги анча сустлашганини кўрсатди. Ҳатто, мобил телефон тутқичи — “handsfree”дан фойдаланиш ҳам кутилган натижани бермади. Олимларнинг фикрича, гап телефонни қўлга олиб ёки олмай гаплашишда эмас, балки ҳайдовчи диққатининг икки нарсага чалғишида. Диққатни кўпроқ телефонга қаратиш эса йўл-транспорт ҳодисаси юзага келишига олиб келади. Кўча-кўйда юрганимизда ўзимиз ҳам телефон титкилаб, йўлнинг қатнов қисмини кесиб ўтадиган одамларга кўзимиз тез-тез тушади. Афсуски, бир лаҳзалик эътиборсизлик ҳам йўл-транспорт ҳодисасининг юзага келишига сабаб бўлиши мумкинлиги ҳеч гап эмас. Ўйиндан ўт чиқмасин Бугун глобаллашув ва техника асрида турли йўллар билан ўзга халқларнинг турмуш тарзига кириб...

Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ф А Р М О Н И Ўзбекистон Республикасида олий таълимни тизимли ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини белгилаш, замонавий билим ва юксак маънавий-ахлоқий фазилатларга эга, мустақил фикрлайдиган юқори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, олий таълимни модернизация қилиш, илғор таълим технологияларига асосланган ҳолда ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш мақсадида: 1. Қуйидагилар: а) Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси (кейинги ўринларда – Концепция) 1-иловага мувофиқ тасдиқлансин ва унда қуйидагилар назарда тутилсин: олий таълим соҳасида давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш, ҳудудларда давлат ва нодавлат олий таълим муассасалари фаолиятини ташкил этиш асосида олий таълим билан қамров даражасини 50 фоиздан ошириш, соҳада соғлом рақобат муҳитини яратиш; Ўзбекистон Миллий университети ва Самарқанд давлат университетини мамлакатимиз олий таълим муассасаларининг флагманига айлантириш; республикадаги камида 10 та олий таълим муассасасини халқаро эътироф этилган ташкилотлар (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher Education ёки Academic Ranking of World Universities) рейтингининг биринчи 1 000 та ўриндаги олий таълим муассасалари рўйхатига, шу жумладан, Ўзбекистон Миллий университети ва Самарқанд давлат университетини биринчи 500 та ўриндаги олий таълим муассасалари рўйхатига киритиш; олий таълим муассасаларида ўқув жараёнини босқичма-босқич кредит-модуль тизимига ўтказиш; халқаро тажрибалардан келиб чиқиб, олий таълимнинг илғор стандартларини жорий этиш, жумладан, ўқув дастурларида назарий билим олишга йўналтирилган таълимдан амалий кўникмаларни шакллантиришга йўналтирилган таълим тизимига босқичма-босқич ўтиш; олий таълим мазмунини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқларининг барқарор ривожланишига муносиб ҳисса қўшадиган, меҳнат бозорида ўз ўрнини топа оладиган юқори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини йўлга қўйиш; олий таълим муассасаларининг академик мустақиллигини таъминлаш; олий таълим муассасаларида таълим, фан, инновация ва илмий-тадқиқотлар натижаларини тижоратлаштириш фаолиятининг узвий боғлиқлигини назарда тутувчи “Университет 3.0” концепциясини босқичма-босқич жорий этиш; хорижий инвестицияларни кенг жалб қилиш, пуллик хизматлар кўламини кенгайтириш ва бошқа бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобига олий таълим муассасаларида технопарк, форсайт, технологиялар трансфери, стартап, акселератор марказларини ташкил этиш ҳамда уларни тегишли тармоқ, соҳа ва ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини тадқиқ қилувчи ва прогнозлаштирувчи илмий-амалий муассасалар даражасига олиб чиқиш; олий таълим муассасалари профессор-ўқитувчилари, илмий изланувчилари, докторантлари, бакалавриат ва магистратура талабаларининг юқори импакт-факторга эга нуфузли халқаро илмий журналларда мақолалар чоп этиши, мақолаларга иқтибослик кўрсаткичлари ошиши, шунингдек, республика илмий журналларини халқаро илмий-техник маълумотлар базасига босқичма-босқич киритилишини таъминлаш; Ўзбекистон олий таълим тизимини Марказий Осиёда халқаро таълим дастурларини амалга оширувчи “хаб”га айлантириш; олий таълимнинг инвестициявий жозибадорлигини ошириш, хорижий таълим ва илм-фан технологияларини жалб этиш; талаба-ёшлар таълим-тарбияси учун қўшимча шароитлар яратишга қаратилган комплекс чора-тадбирларни ўз ичига олган бешта ташаббусни амалиётга татбиқ этиш; олий таълим муассасаларининг инфратузилмаси ва моддий-техник базасини, шу жумладан, халқаро молия институтларининг имтиёзли маблағларини кенг жалб қилиш ҳисобига яхшилаш, уларни босқичма-босқич ўзини ўзи молиялаштириш тизимига ўтказиш ва молиявий барқарорлигини таъминлаш; таълимнинг ишлаб чиқариш корхоналари ва илмий-тадқиқот институтлари билан ўзаро манфаатли ҳамкорлигини йўлга қўйиш; аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари, шу жумладан, имконияти чекланган шахсларнинг олий таълим билан қамров даражасини ошириш, улар учун инфратузилмага оид шароитларни яхшилаш; б) Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини 2019 йилда амалга ошириш бўйича “Йўл харитаси” 2-иловага мувофиқ тасдиқлансин. Концепция тегишли даврга мўлжалланган мақсадли параметрлар ва асосий йўналишлардан келиб чиқиб, ҳар йили алоҳида тасдиқланадиган “Йўл харитаси” орқали босқичма-босқич амалга оширилиши белгилаб қўйилсин. 2. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекциясининг Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳузуридаги Жамоатчилик кенгаши ҳамда Ўзбекистон олий таълим муассасалари ректорлари кенгаши негизида нодавлат нотижорат ташкилот шаклидаги Республика олий таълим кенгашини (кейинги ўринларда –...

“Саботул ожизийн” асари Сўфи Аллоҳёр қаламига мансуб бўлиб, аҳли сунна вал жамоа эътиқодини назмий услубда баён этган мўътабар асар ҳисобланади. “Сўфи Аллоҳёр” номи билан ҳам машҳур бўлган ушбу асар XX аср бошларигача Ўрта Осиё мадрасаларида ўқитиб келинган. Илм даргоҳларида талабаларнинг саводлари маълум даражада чиқарилгандан сўнг “Саботул ожизийн” асари ёдлатилган. Чунки бу асарда ақоид масалалари билан бирга ахлоқий фазилатлар ҳам содда ва равон услубда баён қилинган. Шунинг учун ҳам улуғ устозлардан бири бу асарни: “Саботул ожизийн” мағзи Қуръондир”, дея таърифлаган. “Саботул ожизийн” асари 19-аср охири ва 20-аср бошларида Қозон, Боку, Тошкент ва Бухоро шаҳарларида қайта-қайта нашр этилган. Бу эса асарга талаб жуда катта бўлганига далолат қилади. “Саботул ожизийн” асари аҳли илмларни доимо ўзига жалб қилиб келган. Шу сабабли унга кўплаб шарҳлар ёзилган ва ёзилмоқда. Жумладан “Рисолаи Азиза”, “Иршадул ъаизийн” ва “Ҳидаятут толибийн” сингари асарлар “Саботул ожизийн”нинг энг машҳур шарҳлари ҳисобланади. Асар муаллифи ҳақида “Саботул ожизийн” асари муаллифи Сўфи Аллоҳёр ўзбек миллатига мансуб бўлган машҳур фақиҳ ва аҳли тасаввуф адибдир. Сўфи Аллоҳёрнинг туғилган йили аниқ маълум эмас. Энг машҳур қарашга кўра милодий 1630-1650 йиллар оралиғида Самарқанддаги Каттақўрғон беклигига қарашли Минглар қишлоғида таваллуд топган. Сўфи Аллоҳёр форс тилида ҳам, туркий тилда ҳам маҳорат билан ижод этган кўплаб илмлар бўйича етук олим ҳисобланади. Илм даражасининг жуда юқори бўлгани ёзган асарларидан билиниб туради. Сўфи Аллоҳёрнинг турли илмларга оид кўплаб асарлари бўлган. Сўфи Аллоҳёрнинг асарлари: “Маслакул муттақийн”, (форс тилида) ақоид ва фиқҳ илмига бағишланган; “Муродул орифийн”, (форс тилида) тасаввуф илмига бағишланган; “Махзанул мутиъийн”, (форс тилида) ақоид ва фиқҳ илмига бағишланган; “Саботул ожизийн”, (ўзбек тилида) ақоид илмига бағишланган . Сўфи Аллоҳёр умрининг сўнги йилларида ҳозирги Сурхондарё вилояти ҳудудида яшаган. Вафот этган санаси ҳам аниқ маълум эмас. Кўпчилик тадқиқотчилар 1721 йилда вафот этган, дейишган. Қабри Сурхондарё вилоятининг ҳозирги Олтинсой туманига қарашли Катта Вахшивор қишлоғидадир. Сўфи Аллоҳёрнинг кўплаб авлодлари ҳозирда ушбу қишлоқда яшайдилар. “Саботул ожизийн” асарининг хусусиятлари “Саботул ожизийн” асари сўзларининг қисқа ва лўндалиги ҳамда кўплаб маъноларга далолат қилиши билан ажралиб туради. Асарда аҳли сунна вал жамоанинг эътиқодий қарашлари ўзбек тилида назмий услубда баён этилган. Шу сабабли далиллар келтирилмасдан улардан келиб чиққан хулосалар назмга терилган.  Бу ҳақида муаллифнинг ўзи қуйидагича ёзган: Ақийда сўзларин қилдим исбот Анга қўйдим “Саботул ожизийн” от. Яъни ушбу китобда ақоид масалаларини туркий ўзбек тилида баён қилдим ва унга “Саботул ожизийн” (ожизлар матонати) деб ном қўйдим. Асарда ақоид илмини ўрганиш зарурлиги шундай баён қилинган:  Ақийда билмаган шайтона элдур Агар минг йил амал деб қилса елдур Яъни зарурий ақоидни билмаган кишилар ҳар қанча ибодат қилсалар ҳам соф ақийдани билмаганлари сабабли қилган ибодатлари уларга наф бермайди. Бошқа бир ўринда эса мазкур тушунча қуйидагича ифодаланган: Диёнат бехидур илми ақоид Томурсиз шоха сув бермак на фоид. Яъни ақоид илми диннинг асоси бўлгани сабабли ушбу асосга кўра бажарилмаган амаллар илдизи йўқ шохга сув қуйгандек бесамар кетади. Асарда Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақида шундай дейилган: Субутийдур онинг саккиз сифоти сифоти зоти эрмас на ғойри зоти Яъни саккизта сифат субутий сифатлар дейилади. Ушбу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотининг айни ҳам эмас, зотидан бўлак ҳам эмас, деб эътиқод қилинади. Бу байтнинг маъноси мотуридия мазҳабидаги мўътабар асарлардан бири бўлган “Бадъул амолий” матни билан деярли бир хилдир: صِفَاتُ...

Аллоҳнинг иродаси. Бу гапнинг маъносига эътиқод қилиш ва унинг тақозосига кўра ҳаёт кечириш мусулмончиликнинг заруриятларидан ҳисобланади. Шунга кўра, дунё ва охиратдаги биз учун фойдали ёки зарарли барча-барча нарсалар Аллоҳ таолонинг иродаси билан юзага келган деб эътиқод қиламиз. Аллоҳнинг иродаси ҳақидаги ушбу эътиқодни тўғри тушуниш кўплаб тушунмовчиликларга барҳам беради. Шу маънода уламоларнинг ушбу эътиқодимизга тааллуқли саволларга берган жавобларининг хулосалари билан танишиб чиқамиз: Савол: Банданинг гуноҳ содир этишини Аллоҳ таолонинг Ўзи хоҳлаган бўлса, кейин уни ўша гуноҳни қилгани учун жазолаши зулм эмасми? Жавоб: Аллоҳ таоло банданинг гуноҳ қилишини ирода қилиб, сўнг уни ўша қилган гуноҳи учун жазолаши зулм бўлмайди. Чунки зулм ман этилган ишни қилиш билан бўлади. Аллоҳ таолонинг ишларида эса ман этилган иш бўлмаслиги сабабли бу иш зулм ҳисобланмайди. Қолаверса, банда Аллоҳ таолонинг унга нимани ирода қилганини билиб, кейин ўша ишни қилмайди. Балки шариат талаб қилган ишларни бажаришга ва ман этган ишлардан сақланишга буюрилганини билади. Шунга кўра, бандага бериладиган жазо Аллоҳнинг иродасини амалга оширгани учун эмас, балки талаб қилинган ишларни бажармагани ва ман этилган ишни содир этгани учун берилган бўлади. Савол: Аллоҳ таоло иродасига кўра банданинг гуноҳ содир этиши аслида итоат қилиш ҳисобланмайдими? Чунки ирода қилинган нарсани бажариш, аслида, итоат қилиш бўлиб қолади-ку”. Жавоб: Агар Аллоҳ таоло бандага гуноҳ иш қилишни ман қилмаганида банданинг гуноҳ ишни содир этиши итоат қилиш бўлиб қоларди. Аллоҳ таоло эса бандани гуноҳ ишлардан ман қилган. Шунинг учун банданинг гуноҳ ишни қилиши ман қилинган ишни содир этиш саналади. Савол: Нима учун куфр ва маъсият сингари Аллоҳ таоло рози бўлмайдиган гуноҳлар ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган дейилади?. Жавоб: Чунки “ирода” сифати рози бўлинган нарсани ҳам, рози бўлинмаган нарсани ҳам ўз ичига олади. Чунки бутун борлиқ Аллоҳ таолонинг мулки, Унинг мулкида фақат У зот хоҳлаган нарсаларгина вужудга келади. Шунинг учун яхшими, ёмонми бирор нарса У зотнинг иродасисиз вужудга келмайди. Бу масаланинг хулосаси мўътазилий фирқаси етакчиси ва Аҳли Сунна вал-Жамоа имоми орасида бўлиб ўтган баҳсда яққол намоён бўлган: Мўътазилийларнинг етакчиларидан бири бўлмиш қози Абдулжаббор Ҳамадоний вазир Соҳиб ибн Ибоднинг ҳузурига кирибди. Унинг ҳузурида Аҳли Сунна вал-Жамоа имомларидан бири бўлган Абу Исҳоқ Исфароиний ўтирган экан. У Исфароинийни кўриши билан: “Ўзи рози бўлмайдиган ишлардан пок бўлган Зотга тасбеҳ айтаман”, – деди. Исфароиний буни эшитибоқ орқасидан: “Ўзининг мулкида фақат Ўзи хоҳлаган нарсагина амалга ошадиган Зотга тасбиҳ айтаман”, – деб жавоб берди. Мўътазилий етакчиси: “Нима Аллоҳ таоло Ўзига исён қилинишини хоҳлайдими, – деди. Аҳли Сунна вал-Жамоа имоми: “Бўлмаса Аллоҳ таолога мажбурлаб исён қилинадими?”, – деди. Мўътазилий етакчиси: “Нима деб ҳисоблайсиз, Аллоҳ таоло мени ҳидоятдан тўсиб, залолатга кетишимни ирода қилган бўлса, менга яхшилик қилган бўладими ёки ёмонлик қилган бўладими”, – деди. Аҳли Сунна вал-Жамоа имоми: “Агар сизни ўз-ўзингизники бўлган нарсадан тўсган бўлса, ҳақиқатан сизга ёмонлик қилибди, аммо Ўзиники бўлган нарсадан сизни тўсган бўлса, Ўзининг нарсасини кимга хоҳласа ўшанга беради-да”, деди. Мўътазилий етакчиси каловланиб қолди. Чунки бу ҳеч қандай эътирозга ўрин қолдирмайдиган даражада нишонга аниқ урилган гап эди. Савол: “Ёмон ишлар ҳам Аллоҳ таолонинг иродасига кўра вужудга келса, Аллоҳ таоло ёмон иш содир этган бўлиб қолмайдими?”. Жавоб: “Аллоҳ таолонинг иродаси билан вужудга келган амалларнинг ёмон деб номланиши, Аллоҳ таолонинг иродасига кўра содир бўлишига нисбатан...