“Muqtadiy” — arab tilidagi “iqtido” (ergashmoq) so‘zidan olingan bo‘lib, imomga ergashib namoz o‘qiyotgan kishiga nisbatan ishlatiladi. U imomning orqasida turib, har bir harakatda unga ergashadi. - Toshkent islom instituti talabasi Bahodir IBROHIMOV

Islom dini halol-savdo va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, bozorda o‘zgalarga zulm va zarar keltiruvchi illatlar qattiq qoralangan. Shulardan biri ihtikor deb ataladigan amaliyot bo‘lib, bu atama arab tilida “g‘amlab qo‘yish, zaxiralab turish” ma’nolarini anglatadi va aslida zulm qilish, mashaqqatga solish kabi salbiy mazmunga ega. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallallohu alayhi va sallam ihtikor haqida ogohlantirib: “Kimki taomni (narx oshishini kutib) g‘amlasa, u gunohkordir” deya marhamat qilganlar (Imom Muslim rivoyati). Yana bir hadisda: “Kim musulmonlarga qirq kun ihtikor qilsa, Alloh uni moxov va qashshoqlik balosiga giriftor qiladi” deb keladi. Ushbu naql va rivoyatlar musulmon jamiyatida zaruriy mahsulotlarni sun’iy tanqislik hosil qilib qimmatlatib sotishni qattiq man etadi. Zero, bu ish bevosita xalqning ehtiyojiga putur yetkazib, insofsizlik va zulm bilan boylik orttirishga urinishdir. Islom ulamolari ihtikor atamasini asosan bozorda muayyan tovarni sun’iy ravishda qimmatlatib sotish maqsadida uni vaqtincha bozorga chiqarmay, omborda ushlab turish holati deb ta’riflashadi. Bunda odatda kundalik zarurat mollari – yeyiladigan oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak, dori-darmon kabi insonlar uchun muhim mahsulotlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, agar kimdir o‘zi yakkahokimlik qilish maqsadida bunday zarur mahsulotlarni ko‘p miqdorda sotib olib, bozordan yig‘ishtirib qo‘ysa va odamlar qiynalgan paytda narxini oshirib sotishni rejalashtirsa – bu amaliyot shariat nuqtai nazarida harom hisoblanadi. Payg‘ambarimiz hadislarida bu ishni qiluvchi kishi “gunohkor”, “zolim” deb atalgani bejiz emas. Chunki bu ish jamiyatga bevosita zarar keltiradi: narxlar sun’iy oshadi, kambag‘allar va ehtiyojmandlar ancha aziyat chekadi. Islomning “la zarar va la zarar” prinsipiga (ya’ni, “o‘zing zarar ko‘rmaganing kabi, boshqalarga ham zarar bermagin”) zid bo‘lgan bunday monopolisik harakatlar musulmon axloqida qoralangan va ulardan qaytarilgan. Hanafiy mazhab ulamolarining ihtikor haqidagi qarashlari. Islom huquqshunosligi (fiqh)da barcha mazhablar ihtikorni yomon ko‘rishgan va odatda harom deb baholashgan. Hanafiy mazhabi ulamolari ham istisno emas. Ular hadislarga tayangan holda ihtikorning aniq ta’riflarini berganlar. Masalan, hanafiy faqihi Alouddin Haskafiy “ihtikor shar’an ozuqani (yoki shunga o‘xshash zarur narsalarni) ko‘p miqdorda sotib olib, narx qimmatlashguncha bozorga chiqarmay ushlab turishdir” deb ta’riflagan. Alloma Ibn Obidin o‘zining mashhur “Radd al-Muhtar” asarida “ihtikor – bu yeyiladigan oziq-ovqat va shunga o‘xshash narsalarni ulgurji sotib olib, so‘ng narx oshishini poylab, qirq kun g‘amlab qo‘yishdir” deya izoh beradi. Demak, klassik hanafiy manbalarda ko‘pincha ihtikor deganda aynan tirikchilik uchun muhim bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini g‘amlash nazarda tutilgan. Shunga qaramay, hanafiy mazhabida ham bu masalaga doir turli ijtihodiy yondashuvlar mavjud. Mazhab ulamolarining aksariyati g‘amlashning zararli va man etilgan turini faqat oziq-ovqat (inson yoki chorva uchun ozuqa) mahsulotlariga taalluqli deb hisoblashgan. Bunga sabab, Payg‘ambarimizning ihtikor haqidagi hadislarida asosan “taom” (yeyiladigan oziqa) zikr etilganidir. Biroq, ayrim ulug‘ ulamolar bu hukmni kengroq talqin qilishgan. Jumladan, Hanafiy mazhabining yirik imomlaridan Imom Abu Yusuf (Imom A’zam Abu Hanifaning shogirdi va hamzamoni) ihtikor man etilishini faqat oziq-ovqat bilan cheklamagan. U Imom Molik (Molikiy mazhabi peshvosi) singari, musulmonlar ehtiyoj sezadigan har qanday mahsulotda bozorni monopoliya qilish va g‘amlash haromi qilinadi, deb ta’kidlagan. Demak, Hanafiy mazhabining keng qamrovli yondashuvi bo‘yicha, jamiyatga zarur bo‘lgan istalgan tovar – u oziq-ovqat bo‘ladimi, kiyim-kechak yoxud dori-darmonmi – agar qasddan g‘amlab, bozorda sun’iy tanqislik yaratish orqali narxini oshirishga urinilsa, bu ihtikor gunohi ostiga kiradi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, hanafiy ulamolar ihtikorni qattiq qoralash bilan birga,...