Эй инсонлар! Аллоҳга ва Унинг Пайғамбари Муҳаммад алайҳиссаломга иймон келтиринглар ҳамда У Зот Сизларни халифа қилиб қўйган нарсалардан, яъни вақтинча қўлларингизда турган, эрта бир кун сизлар истасангиз-истамасангиз ўзгаларни қўлларига ўтиб кетадиган Аллоҳ берган мол-давлатдан инфоқ-эҳсон қилинглар! 618
Ёзилганидан бери қўлма-қўл бўлиб келадиган, кўплаб илм даргоҳларида таълим бериладиган мўътабар тафсир китобларидан бири шубҳасиз Имом Байзовийнинг тафсир китобларидир. Имом Байзовий ўз тафсирларини “Анворут-танзил ва асрорут-таъвил” деб номлаган бўлиб, бу тафсир ўрта ҳажмдаги китобдир. Муфассир ушбу китобда тафсир билан таъвилнинг ўртасини араб тили қоидаларига мувофиқ жамлаган, далилларни эса имкони борича аҳли сунна вал жамоа эътиқодига мувофиқ келтирган. Имом Байзовий мазкур тафсирни ёзиш сабаблари борасида китоб муқаддимасида қуйидагиларни ёзади: “Мен кўпдан саҳобаларнинг улуғларидан ва тобеъийнларнинг уламоларидан менга етиб келган тафсир ва ўзим ҳамда мендан аввал яшаб ўтган уламолар истинбот қилган фикрлар, нукталарни ўзида мужассам этган, саккиз қурродан эшитилган қироат йўлларини ҳам ўз ичига олган бир китоб ёзишни орзу қилиб юрардим. Аммо тайёргарлигим ва тўплаган манбаларим етарли бўлмаганидан, мен бу улуғ ишни бошлашдан андиша қилар эдим. Аллоҳ таоло менга бу ишга киришишим башоратини берди. Мен ният қилган китобимни “Анворут-танзил на асрорут-таъвил” деб номладим”. Имом Байзовий ўз тафсирини мукаммал ниҳоясига етказгани ҳақида китобнинг 5-жилд 204-бетида маълумот берган. Тафсирул-Байзовий борасидаги уламолар фикрлари. Барча китобларда бўлгани ушбу тафсир борасида ҳам уламолар томонидан турли фикрлар билдириб ўтилган. Беайб Парвардигор, деб бежизга айтилмаганидек ушбу китобда ҳам баъзи хато ва камчиликлар топилган. Китоб борасида фикр билдирган уламолар орасида китобнинг кенг маънолиги, ёзилишининг осонлиги, ўқувчиларга тарғиб ва тарҳиб учун яхши хизмат қилишини эътиборидан ундаги хатоларга кўз юмиб, уни мақтаб, кўкка кўтарган уламолар ҳам бор. Ҳақни ҳақ деб, мақталадиган ўринларида мақтаб, камчиликларини билдириб, эътиқодга зарарли нуқсонлар етадиган ўринларда қаттиқ танқид қилган уламолар ҳам йўқ эмас. Биз эса ушбу ўринда мазкур асар борасида фикр билдирган бир неча уламоларни ҳамда уларнинг фикрларини баён қилишга киришамиз. Ушбу тафсир борасида “Кашфуз-зунун” китоби муаллифи Ҳожи Халифа роҳимаҳуллоҳ китобнинг балоғатли эканига ва манбаларига ишора қилиб қуйидаги фикрларни айтиб ўтганлар: “Байзовийнинг ушбу тафсири қадри улуғ, кўп маъноли китобдир. Муаллиф унда “Кашшоф”дан араб тили грамматикаси, балоғатнинг маъоний ва баён каби санъатларига боғлиқ жиҳатларни, “Ат-тафсирул-кабир” китобидан эса калом ва фалсафий илмларни, “Тафсирур-Роғиб”дан эса оятлардаги нозик ишоралар, кўз илғамас ҳақиқатлар ва сўзларнинг келиб чиқиши борасидаги маълумотларни қисқача келтириб ўтган. Сўнгра ундаги бўшлиқларни ақлий далиллар билан қувватланган фикрларни қўшиб тўлдирди. натижада кўнгилдаги шакларни кетказди ва илмийлигини янада оширди… Имом ўзининг чуқур тафаккури билан калом илми чавандозлари майдонида жавлон уриб, илмлар борасидаги маҳоратини кўрсатиб қўйди ва юксак мақомга лойиқ эканлигини иисботлаб қўйди. Гоҳида эса оятларнинг нозик ишораларини тўсувчи пардаларни олиб, ўзига тортувчи истиъораларни келтиради. Мантиқ таржимонларию уларнинг мезонларидан ҳамда ақлга тўғри келадиган сирлардан ҳам ҳикмат ва унинг тили ёрдамида ўзгача пардаларни олиб ташлайди. Натижада эса одамлар учун ечими қийин бўлган муаммоларни ҳам ечиб беради”. Ундан сўнг Ҳожи Халифа Имом Байзовийнинг илмий баҳслар ва уларни устун ва заифларини аниқлаш борасидаги услублари ҳақида қуйидагича сўз юритадилар: “Нозик баҳслар борасида адаштирувчи шубҳалардан омонда бўлган далилларни келтириб, уларга далилларнинг услубларини баён қилади. У зотнинг “қийла” (айтилади, айтилишича) лафзи билан (бир оятга) берган иккинчи, учинчи ва тўртинчи маъноли тафсирлари худди мардуд ва маржуҳнинг заифлигидек заиф хабарлардир”. Сўнгра Ҳожи Халифа Имом Байзовийнинг сифатлар ва эшитиб билинадиган нарсаларни баён қилувчи оятлар борасидаги фикрларини, ундан кейин Имомнинг суралар охирида келтирган мавзу ва заиф ҳадислари тўғрисида баён қилади. Ҳожи Халифа шу ўринда ҳеч қандай ҳужжат бўла олмайдиган ва мақсадни ифодалай ҳам...
