Islom dinini bashariyatga mo‘tadillik dini va saodat manbai qilib bergan Alloh taologa beadad hamd va shukronalarimiz bo‘lsin. Bu dinni biz ummatlarga omonat bilan yetkazgan suyukli Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga salovot va salomlar bo‘lsin. Uni bizlargacha sof holida yetib kelishida xizmat qilgan sahobalar, tobeinlar va barcha ulamolardan Alloh taolo rozi bo‘lsin va ularni fazlu karami bilan mukofotlasin. Muqaddas dinimizga sof tabiat nazari bilan nazar solgan kishi uning naqadar adolat va mo‘tadillik ustiga qurilgani, ilm-ma’rifat va axloq dini ekaniga amin bo‘ladi. Zero, islom ibodat masalalarida bo‘lsin, ijtimoiy masalalarda bo‘lsin hamisha adolat va mo‘tadilikka chaqiradi, yuksak axloqqa buyuradi, zulm va axloqsizlikdan qaytaradi. Xususan, “An’om” surasining 161-oyatida Alloh atolo shunday marhamat qiladi: قُلۡ إِنَّنِی هَدَىٰنِی رَبِّیۤ إِلَىٰ صِرَ طࣲ مُّسۡتَقِیمࣲ دِینا قِیَما مِّلَّةَ إِبۡرَ هِیمَ حَنِیفا وَمَا كَانَ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِینَ Sen: “Albatta, Meni Robbim to‘g‘ri yo‘lga – rost dinga – to‘g‘rilikka moyil Ibrohim millatiga hidoyat qildi. U mushriklardan bo‘lmagan edi”, – deb ayt![1] Mazkur oyatda Alloh taolo Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga Alloh u zotni to‘g‘ri yo‘l, haq din, “hanif” – haqqa moyil bo‘lgan Ibrohim alayhis salomning millatiga hidoyat qilganini odamlarga aytishga buyurmoqda. Va uning ortidan Ibrohim alayhis salom mushrik bo‘lmaganini ta’kidlamoqda. Bu bilan mushriklar Ibrohim alayhis salomning millatidan uzoqdaligini va ularning shirk yo‘li noto‘g‘ri, botil yo‘lligini bayon qilmoqda. Darhaqiqat, to‘g‘ri yo‘l – nuqson va kamchilik ham haddan oshish ham bo‘lmagan mo‘tadil yo‘ldir. Shunday ekan kim haq yo‘lda ekani u tutgan yo‘lning nuqson va g‘uluv – haddan oshishdan xoliligi bilan ajratib olinadi. Diniy masalalarning asosini tashkil etuvchi aqida ilmi ayni shu maqsadda, ya’ni islom ummatini Robbilari buyurgan yo‘ldan og‘ishmay, haq yo‘l – to‘g‘ri e’tiqodda mustahkam turishlarini ta’minlash uchun ulamolar tarafidan asos solingan. Yurtimiz faxri Imom Moturidiy ana shunday muassis ulamolardan, ahli sunna val jamoaning ikki yirik aqidaviy mazhab imomlaridan biri, Moturidiya ta’limotining sohibi hisoblanadi. Shu o‘rinda “muassis” so‘ziga biroz aniqlik kiritib ketish o‘rinli bo‘ladi. Ahli sunna val jamoadan deb e’tirof etilgan aqidaviy va fiqhiy mazhab sohiblariga nisbatan muassis so‘zini ishlatilganda uni quyidagicha tushinish lozim. Ular Qur’oni karim va hadisi sharif ma’nolarini Alloh taolo va Uning Rasuli iroda qilganidek, sahobalar tushunganlaridek tushunib, ummatga ana shu asl holida yetkazib berganlar. Ular hech bir hukmni o‘zlaridan to‘qib chiqarmagan, diniy hukmlar borasida shar’iy dalilsiz, asossiz biror so‘z aytmagan. Shunday ekan ularga ergashish shariatga ergashish, balki shariatga ular darajasida amal qilish hisoblanadi. Ba’zan quyidagicha e’tirozli savol tug‘ilishi mumkin: “Nima uchun Alloh taoloning kalomini har kim bevosita tushunib amal qilishi mumkin emas, Qur’oni karimda hamma narsa ochiq-oydin bayon etilmaganmi?”. Alloh taolo Nahl surasi 89-oyatida marhamat qiladi: وَنَزَّلۡنَا عَلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ تِبۡیَـٰنًا لِّكُلِّ شَیۡءࣲ وَهُدًى وَرَحۡمَةً وَبُشۡرَىٰ لِلۡمُسۡلِمِینَ “Sizga hamma narsani bayon qilib beruvchi, hidoyat, rahmat, va musulmonlar uchun bashorat bo‘lgan Kitob (Qur’on)ni nozil qildik”[2] Bu oyati karimani o‘qish bilan inson zehniga darhol: “ha, demak Qur’onda barcha narsa bayon etilgan ekan, dinimga amal qilshda boshqa narsaga na hojat”, – degan xayol kelishi mumkin. Lekin bunday xayolga borgan kishi oyatdagi “barcha narsa” dan murod nimaligi, nimalar Qur’onning bayoni bo‘lishi mumkinligidan g‘aflatda qoladi. Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud Nasafiy yuqoridagi oyati karimani o‘zining “Tafsirun Nasafiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan “مدارك التنزيل...
Islom shariatida mulkni boshqalarga vaqtincha foydalanishga berish — ijara (اِجَارَة) deb ataladi. Bu muomala turi Qur’on va Sunnat bilan mustahkamlangan bo‘lib, fiqhiy mazhablarda, xususan hanafiy mazhabda keng o‘rganilgan. Zamonaviy iqtisodiy munosabatlarda ham ijara institutining o‘rni muhim bo‘lib, u islomiy moliya tizimining asosiy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada ijara shartnomasining hanafiy mazhabdagi asoslari, shartlari, turlari va zamonaviy qo‘llanilishi yoritiladi. Ijara tushunchasi: fiqhiy ta’rifi Hanafiy fiqhiga ko‘ra, ijara — bu ma’lum bir foyda yoki xizmatni ma’lum haq evaziga vaqtincha berish shartnomasidir. Ijara faqat mulkning o‘zi emas, balki undan olinadigan foyda (manfaat) ustida tuziladi. Imom Abu Hanifa rohimahullohning ta’rificha: “Ijara — bu foydani haq evaziga sotishdir.” Bu yerda “foyda” deganda, masalan, uyda yashash, transport vositasida yurish, yerda dehqonchilik qilish yoki bir kishining mehnati orqali xizmat ko‘rsatish nazarda tutiladi. Ijara shartnomasining asosiy shartlari (arkonlari) Hanafiy fuqaholari ijara amalga oshishi uchun quyidagi uch asosiy rukn mavjud bo‘lishini shart qilib qo‘yadilar: 1. Ijara tomonlari — ijara beruvchi va ijaraga oluvchi. Ikkalasi ham aqli sog‘, balog‘atga yetgan, muomala qilish huquqiga ega bo‘lishi kerak. 2. Ijara obyekti (manfaat) — foyda aniq, halol va shariatga zid bo‘lmagan bo‘lishi lozim. 3. Ijaraga to‘lanadigan haq (ujra) — to‘lov miqdori, muddati va usuli aniqlangan bo‘lishi kerak. Ijara turlari hanafiy fiqhida Hanafiy mazhabida ijara ikki asosiy turga bo‘linadi: 1. Ayn ijara (bino, yer, asbob-uskuna ijarasi): moddiy narsa ijaraga beriladi, lekin maqsad undan foyda olish. 2. Amal ijara (xizmat ijarasi): insonning mehnati yoki malakasi ijaraga olinadi. Mehnat ijarasi shar’an joiz, lekin xizmat to‘liq aniqlangan bo‘lishi kerak: vazifasi, muddati, joyi va haq miqdori. Ijara va ribo o‘rtasidagi tafovut Islomda ribo harom qilingan bo‘lsa-da, ijara halol sanaladi. Sababi: – Ijarada haq — foyda uchun to‘lanadi, kapital ustidan emas. – Ijarada risk, mas’uliyat va mulkchilik shartnomani tuzgan tomonlar orasida adolatli taqsimlanadi. – Foyda to‘liq manfaatga qarab baholanadi, kapital ustiga belgilangan ortiqcha foyda olinmaydi. Shuning uchun hanafiy fuqaholari ijara orqali foydalanishni halol ko‘radi, lekin shartlar noaniq bo‘lsa, u haromga aylanadi. Zamonaviy ijaraning shariatdagi o‘rni Bugungi kunda ijara asosida quyidagi islomiy moliya mahsulotlari shakllangan: – Ijara muntahiya bittamlik – muddati tugagach mulk mijozga o‘tadi. – Ijara va iqtina – to‘lovlar tugagach, mijoz mulkni xarid qilib oladi. – Operatsion ijara – oddiy ijara; mulk egaligi mulkdorda qoladi. Bu usullar Hanafiy fiqhida mavjud bo‘lgan asosiy qoidalar asosida shakllangan. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ijara — islom iqtisodiy muomalalarining muhim institutlaridan biri bo‘lib, hanafiy mazhabida uning asoslari puxta yoritilgan. Bugungi kundagi ijara asosidagi moliyaviy vositalar (masalan, islomiy lizing) ham aynan fiqhiy ijara tushunchasiga tayangan. Shariatga muvofiq ijaraviy bitimlar tuzishda hanafiy fuqaholarining asarlariga tayanish nihoyatda muhimdir. Toshkent islom instituti 402-guruh talabasi Solijonov Abdulqahhor 173
Касалнинг кўнглини кўтариш суннат амалдир. Сиз беморга таскин ва тасалли беришда давом этинг. Албатта соғайиб кетиши ва Аллоҳ хоҳласа ҳали кўп яшаши ҳақида гапириб кўнглини кўтаринг. Расули акрам алайҳиссалом шундай марҳамат қилганлар: إذا دَخَلْتُمْ عَلَى الْمَرِيض فَنَفِّسُوا لَهُ فِي أَجَلِه فَإِنَّ ذَلِكَ لايَرُدُّ شَيْئًا وَيُطَيِّب نَفْسَهُ “Бемор ҳузурига кирганингизда унинг ажали ҳақида тасалли беринг. Бу албатта қазони қайтармайди, лекин унинг кўнглини хуш қилади” (Имом Термизий ривояти). Ушбу ҳадисдаги “Унинг ажали ҳақида тасалли беринг” дегани беморга умри иншоаллоҳ узун бўлиши, ҳали кўп яшаши ва бу дарддан албатта фориғ бўлиб, тузалиб кетиши ҳақида таъкидлаб, кўнглини кўтаринг, деган маъноларни англатади. Шунингдек, беморга кўрган заҳматлари гуноҳлари учун каффорат бўлишини ҳам эслатиш марғуб амал саналади. Имом Бухорий ривоят қилишларича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бемор зиёрат қилсалар: “لابأس، طهور إن شاءالله” “Лаа баъс, тоҳур иншоаллоҳ”, яъни “Зарари йўқ (тузалиб кетасиз), иншоаллоҳ, бу касаллик туфайли гуноҳларингиз ювилади”,– деб айтардилар. Шу билан бирга, бемор дўстингиз Аллоҳ таолодан яхши гумонда бўлишига, ундан тузалиб кетишини сўраб дуо қилиши кераклигини айтинг. Аллоҳ таоло бандасига берган ҳар қандай касаллик ёки мусибат беҳикмат бўлмаслиги, агар сабр қилса, банда жуда катта ажрларга эга бўлишини айтиб, унинг имонини мустаҳкамланг. Бу борада қуйидаги ҳадиси шарифни ҳам эслатиб ўтиш фойдадан холий эмас: عَنْ جَابِرٍ رضي الله عنه، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: يَوَدُّ أَهْلُ الْعَافِيَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حِينَ يُعْطَى أَهْلُ الْبَلَاءِ الثَّوَابَ لَوْ أَنَّ جُلُودَهُمْ كَانَتْ قُرِضَتْ فِي الدُّنْيَا بِالْمَقَارِيضِ. رَوَى التِّرْمِذِيُّ هَذِهِ السَّبْعَةَ. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қиёмат куни мусибат аҳлига савоб берилган пайтда офият аҳли дунёда терилари қайчи билан қийилган бўлишини орзу қиладилар”, дедилар (Имом Термизий ривоятлари). Энг афсусланарли ҳолат ҳақли кишиларга эътиборсиз бўлинади. Имом Аҳмад роҳимаҳуллоҳ ўзининг “Муснад”ида саҳобий Абдуллоҳ ибн Азҳар розияллоҳу анҳудан ҳадис келтиради: “Ҳунайн жангида Холид ибн Валид розияллоҳу анҳу жароҳатланди. Аллоҳ таоло кофирларни мағлуб қилганидан сўнг Набий саллоллоҳу алайҳи ва саллам мусулмон аскарлари ичида юриб Холид розияллоҳу анҳуни қидирдилар: – Холидни ким кўрди? Менга Холид ётган жойни кўрсатинглар! Биз Набий саллоллоҳу алайҳи ва салламга Холид ётган жойни кўрсатдик. У зот Холиднинг олдига бориб унинг жароҳатига ўзлари қарадилар!”. Катталигингиздан сал пастроқ тушинг. Камтарроқ бўлаверинг. Бирор ишчингиз бемор бўлса уни бориб кўринг. Бу ишингиз билан унинг қалбига эга бўласиз. Бир мискин яқинини йўқотса унга ҳамдард бўлинг. Бу билан унинг кўнглини оласиз. Бирор ишчингиз кўринмай қолса уни суриштиринг. Бундан у саодат туяди. Тўғри, биз инсонлар учун эмас, Аллоҳ учун амал қиламиз. Аммо ўша Аллоҳ кўнгил олишни Ўзининг шариатида ибодат даражасига кўтарган! Беморни зиёрат қилиш мусулмоннинг мусулмон биродари зиммасидаги ҳақларидан биридир. Беморни зиёрат қилмоқчи бўлган киши қуйидаги одоблар билан одобланиши лозим бўлади. -Эзгу ният қилиш; -Бемор зиёратини ортга сурмаслик; -Ёш бола бемор бўлса ҳам кўргани бориш; -Ғайридин беморни ҳам кўргани бориш жоиз; -Ҳушсиз бўлган беморни кўргани бориш; -Енгил дард билан оғриган беморни ҳам кўргани бориш; -Бемор зиёратига пиёда бориш. Зеро, унинг савоби кўпроқдир. -Беморга ноқулайлик туғдирмайдиган вақтда бориш; -Беморнинг яқинларидан беморнинг соғлиғи ҳақида сўраб туриш; -Беморнинг бош тарафида ўтириш; -Бемордан аҳволи қандайлигини сўраш; -Беморга касалликнинг савоблари ҳақида хушхабар бериш; -Беморга тақдирга рози бўлиш ва сабрли бўлиш лозимлигини эслатиш; -Беморни ғазабланишдан ва касалликни сўкишдан қайтариш; -Беморнинг аъзоларига қўлни...
Islom dini har bir insonning sha’ni, qadr-qimmati, mol-mulki va oilaviy hayotini muhofaza qilishga katta e’tibor beradi. Bu jihatlar, ayniqsa, nikoh muqaddasligi va undagi mas’uliyatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Nikohning ajralmas qismi bo‘lgan mahr – er tomonidan xotiniga to‘lanadigan moddiy ne’mat sifatida Islomda muhim o‘rin tutadi. Mahr faqatgina moddiy ta’minot emas, balki bu orqali ayolning sha’ni, hurmati, mustaqilligi va er-xotin o‘rtasidagi mas’uliyat mezonlari belgilanadi. Ushbu maqolada mahrning shariatdagi huquqiy asoslari, ijtimoiy-ma’naviy hikmatlari va uning zamonaviy ahamiyati tahlil qilinadi. Mahrning ta’rifi va huquqiy asoslari Mahr (arabcha: صداق yoki مهر) – bu er tomonidan ayolga nikoh vaqtida yoki undan keyin beriladigan mol-mulk. U Qur’on va Sunnat bilan farz qilingan bo‘lib, bu borada Qur’oni karimda quyidagicha aytiladi: “Ayollarga mahrlarini ko‘ngildan chiqarib bering”. (An-Niso surasi, 4-oyat) Shuningdek, Payg‘ambarimiz sollollohu alayhi vasallam ham mahr berishni qat’iy amaliyot sifatida targ‘ib qilganlar. Sahih hadisda: “Sizlardan kim ayol kishi bilan nikohlansa, unga mahr bering”. (Ibn Moja, Nikoh kitobi) Fuquholar ittifoqiga ko‘ra, mahr – ayolning haqi hisoblanadi va uni majburan olishga haqlidir. Mahr nikohning shartlaridan bo‘lmasa-da, u nikoh oqibatida farz bo‘ladi. Mahrning turlari Islom huquqshunosligida mahr ikki xil bo‘ladi: Mahr al-musamma (nomi belgilangan mahr): Nikohda oldindan miqdori va turi kelishilgan mahr. Mahr al-misl (o‘xshash mahr): Nikohda mahr belgilanmagan bo‘lsa, ayolning ijtimoiy maqomiga, qarindoshlarining mahrlariga qarab belgilanadigan mahr. Mahrning to‘liq yoki qisman to‘lanish vaqti ham ahamiyatli: Mu’ajjal (darhol beriladigan) mahr Muajjal (kechiktirilgan) mahr Bu tafovutlar ayolning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash va er-xotin o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi. Mahrning hikmatlari va uning ijtimoiy ahamiyati Mahr—bu nikoh tuzilayotganda kelin tomonidan talab qilinishi mumkin bo‘lgan sovg‘a yoki pul mablag‘idir. Islomda mahr kelinning huquqi bo‘lib, uni bergan erkak o‘zining nikohga jiddiy munosabatini bildiradi. Mahrning hikmatlari chuqur va keng qamrovli bo‘lib, ular quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Ayolning huquqini himoya qilish Mahr ayolning huquqini kafolatlovchi vosita bo‘lib, u nikoh tuzish jarayonida ayolning ijtimoiy va iqtisodiy mustaqilligini ta’minlaydi. Bu erkakning nikohga bo‘lgan mas’uliyatini oshiradi va ayolga moliyaviy xavfsizlikni ta’minlaydi. Nikohning ahamiyatini oshirish Mahr erkakning nikohga jiddiy munosabatda ekanligini ko‘rsatadi. Bu shunchaki moddiy masala bo‘lib qolmay, balki erkakning keliniga bo‘lgan hurmatini va munosabatining chinakamligini namoyon etadi. Oilaviy barqarorlik Mahr oilaning mustahkamligiga xizmat qiladi. Uni belgilash va to‘lash jarayoni oilaviy hayotning muhim jihati bo‘lib, kelajakdagi turmush o‘rtog‘ining jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi. Bu kelinning kelajakdagi iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga ko‘maklashadi. Insoniy qadriyatlarni targ‘ib qilish Islomiy nikohda mahr halol va odilona belgilanishi kerak. Haddan tashqari yuqori mahr talab qilish kelajakdagi oilaviy hayotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu bois, mahrning adolatli miqdorda belgilanishi nikohning barqarorligini ta’minlaydi. Islom mahrni belgilashda isrofgarchilikni man etadi. Shuning uchun Rasululloh sollollohu alayhi vasallam shunday deganlar: “Eng barakali nikoh – eng yengil mahr bilan qilinganidir.” (Ahmad ibn Hanbal rivoyati) Kelinning qadri va hurmati Mahr ayolning qadriyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Bu kelinning oilada va jamiyatda hurmatga loyiq shaxs ekanligini ko‘rsatadi va uning moddiy manfaatlarini himoya qiladi. Mahrning zamonaviy ijtimoiy ahamiyati Bugungi kunda ayrim jamiyatlarda mahr shunchaki rasmiyatchilikka aylanib qolgani, ayrim hollarda esa haddan ziyod talab qilinishi ayolni savdo obyektiga aylantirish xavfini tug‘diradi. Shariat bu ikki chegaradan ham ogohlantiradi. Mahr, bir tomondan, ayolni himoya qiluvchi vosita bo‘lsa, ikkinchi tomondan, erkakning jiddiyatini ifoda...
