Имом Абул-Баракот Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд Насафий раҳматуллоҳи алайҳи (710-ҳижрий санада вафот этганлар) «Ал-умда» номи билан машҳур «Ал-эътимод фил-эътиқод» китобида шундай деганлар: أن التعري عن المكان ثابت في الأزل لعدم قدم المكان إذ هو غير متمكن وقد بينا أن ما سوى الله تعالى حادث فلو تمكن بعد خلق المكان لتغير عما كان عليه ولحدثت فيه مماسة لاستحالة قيام مماسة به قبل حدوث المكان والتغيير وقبول الحوادث من أمارات الحدوث وذا يستحيل على القديم والنص محتمل إذ الاستواء يذكر للتمام قال الله تعالى: «ولما بلغ أشده واستوى» والاستيلاء كما يقال استوى فلان على بلد كذا Аллоҳ таолонинг макондан холилиги макон қадим бўлмагани учун ҳам азалдан собитдир. У зот макон тутувчи эмас. Юқорида биз Аллоҳ таолодан бошқа барча нарсаларнинг ҳодис (кейин пайдо бўлган) эканини баён қилган эдик. Агар Аллоҳ маконни яратганидан сўнг маконга жойлашган бўлса, Ўз ҳолатидан ўзгарган бўлади, маконнинг пайдо бўлишидан олдин Аллоҳга туташиб турувчи нарса бўлмагани боис, тутатиш туриш У зотда янгидан пайдо бўлган бўлиб қолади. Ўзгариш ва янгиликларни қабул қилиш янги пайдо бўлган нарсаларнинг белгиларидир, шу боис унинг Қадим зотда бўлиши мумкин эмас. Насс эса «истиво» сўзи мукаммаллик учун зикр қилинди деб эҳтимол қилинади. Аллоҳ таоло айтди: «Қачонки вояга етиб, камол топганида…» (Қасос сураси, 14). Истило (эгаллаш) сўзи эса худди, фалончи бундоқ шаҳарни эгаллади деган гапга ўхшайди. Ибн Манзур номи билан машҳур луғат олими Муҳаммад ибн Мукаррам Ифриқий Мисрий раҳматуллоҳи алайҳи (711-ҳижрий санада вафот этганлар) «Лисонул-араб» номли китобида шундай ёзадилар: وفي الآية استوى بمعنى استولى وظهر Оятдаги «истиво қилди» деган сўз эгаллади ва устун бўлди деган маънодадир. Сунний уламолар ижмў қилган кўпгина масалаларда хилоф қилгани билан машҳур Аҳмад ибн Таймия раҳматуллоҳи алайҳи (728-ҳижрий санада вафот этганлар) «истиво» масаласида жамоат эътиқодини қабул қилганини (ашъарий мазҳабига ўтганини) эълон қилиб, жумладан шундай дейдилар: أنا الأشعري… والذي أعتقده من قوله تعالى: «الرحمن على العرش استوى» أنه على ما قاله الجماعة أنه ليس على حقيقته وظاهره ولا أعلم كنه المراد منه بل لا يعلم ذلك إلا الله تعالى… كتبه أحمد ابن تيمية Мен Ашъарийман!… Ва Аллоҳ таолонинг: «Раҳмон Аршга истиво қилди» ояти ҳақида шундай эътиқод қиламан: Албатта у жамоат айтган маънодадир, у ҳақиқати ва зоҳиридаги маънода эмас. Мен ундан ирода қилинган нарсанинг асл моҳиятини билмайман, балки уни фақат Аллоҳ таологина билади… Ушбуларни Аҳмад ибн Таймия ёзди («Фатҳул-Борий шарҳу саҳиҳил-Бухорий» асарини ёзган таниқли муҳаддис Ибн Ҳажар Асқалоний «Ад-дурарул камина фий аъянил-миатис самина» китобида Қози Нувайрийдан нақл қилиб келтирган). Шайх Аҳмад ибн яҳё ибн Исмоил ибн Жабҳал Ҳалабий Шофеий раҳматуллоҳи алайҳи (733-ҳижрий санада вафот этганлар) Аҳмад ибн Таймияга ёзган раддия мактубида «истиво» ояти ҳақида шундай деганлар: والاستواء بمعنى الاستيلاء Истиво – эгаллаш маъносидадир (Субкий «Табақот»да келтирган). Бадриддин ибн Жамоа номи билан машҳур аллома Қози Муҳаммад ибн Иброҳим Шофеий раҳматуллоҳи алайҳи (733-ҳижрий санада вафот этганлар) ўзларининг «Ийзоҳуд-далил» китобида айтадилар: يتعين فيه معنى الاستيلاء والقهر لا القعود والاستقرار…  والمراد بهذا الاستيلاء القدرة التامة الخالية من معارض وليس لفظة هنا – ثم – هنا لترتيب ذلك بل هي من باب ترتيب الأخبار وعطف بعضها على بعض Истиво сўзида ўтириш ва қароро топпиш эмас, эгаллаш ва ҳукмронлик маъноси таъйин топади… Ушбу эгаллашдан мурод зиддиятдан холи, мукаммал қудратдир. Бу ердаги...

51. Имом Абу Абдуллоҳ Фахриддин Муҳаммад ибн Умар ибн Ҳусайн Розий раҳматуллоҳи алайҳи (606-ҳижрий санада вафот этганлар.) «Тафсирул кабир» ёки «Мафотиҳул-ғайб» номли тафсирларида қуйидаги оятни шундай тафсир қилганлар: وهو العلي العظيم (سورة البقرة – 255) – لا يجوز أن يكون المراد منه العلو بالجهة والمكان  У – олий ва буюкдир (Бақара сураси, 255-оят). У зотнинг Алий эканидан, тараф ва макон жиҳатидан баланддалиги ирода қилинган бўлиши жоиз эмас. 52. Қози Исмоил ибн Иброҳим Шайбоний раҳматуллоҳи алайҳи (629-ҳижрий санада вафот этганлар) ўзларининг «Ал-баён эътиқоду аҳлис-суннати вал-жамоа» китобида айтадилар: ومن أول حمل الاستواء على الاستيلاء Истивога энг аввало, эгаллади деган маъно берилади. 53. Шайх Сайфиддин Омадий Ҳанбалий Шофеий раҳматуллоҳи алайҳи (631-ҳижрий санада вафот этганлар) «Абкорул-афкор» китобида ёзадилар: أن تفسير الاستواء بالاستيلاء من أحسن التأويلات وأقربها Истивони эгаллаш деб тафсир қилиш таъвилларнинг энг гўзали ва энг яқинидир. 54. Мулла Сирожиддин Жавоҳирбек ибн Сулаймон Муршид раҳматуллоҳи алайҳи (634-ҳижрий санада вафот этганлар) қуйидагича ёзганлар: فالله موجود قبل الزمان والمكان وهو خالق الزمان والمكان ولا يحتاج إلي الزمان والمكان فهو مستو على العرش بلا كيف وما له من مكان ولا يجري عليه زمان ولا يقال متى كان وكيف وأين ولا يقال في كل مكان بل يقال الله موجود بلا كيف ولا مكان ولا زمان Аллоҳ таоло замон ва макондан олдин ҳам мавжуд эди. У зот замонни ҳам, маконни ҳам яратган. У зот замонга ҳам, маконга ҳам муҳтож бўлмайди. У зот «қандай»сиз Аршга истиво қилган. У зот маконсиздир. У зотга замон ҳам жорий бўлмайди. У зот қачон, қандай, қаерда бўлган дейилмайди. Ва ҳамма ерда деб ҳам айтилмайди. Балки, Аллоҳ «қандай»сиз, маконсиз, замонсиз мавжуддир деб айтилади («Тавҳиду Мавлоно» китобидан). 55. Фақиҳ ва наҳв олими Абу Амр Усмон ибн Умар ибн Ҳожиб Моликий раҳматуллоҳи алайҳи (646-ҳижрий санада вафот этганлар) «Амолий»да айтадилар: فإنما أتى ب“على“ لما في الاستواء من معنى الاستيلاء ألا ترى إلى قوله تعالى: ثم استوى على العرش (سورة الفرقان – 59) وقول الشاعر: قد استوى بشر على العراق يريد بذلك علو القهر Истиво ҳақидаги гапда «алаа» билан келса, эгаллаш маъносида бўлади. Аллоҳ таолонинг «Сўнгра Аршга истиво қилди» деган оятига ҳамда шоирнинг «дарҳақиқат, Бишр Ироққа истиво қилди» деган сўзига қаранг, бу билан ҳукмронликнинг юксаклигини ирода қилади. 56. Шайхул-Ислом Муфтий Абу Муҳаммад Иззуддин Абдулазиз ибн Абдуссалом Суламий Шофеий раҳматуллоҳи алайҳи (660-ҳижрий санада вафот этганлар) ўзларининг «Ал-ишора илал-ийжоз» китобида айтадилар: استواؤه على العرش وهو مجاز عن الاستيلاء على ملكه وتدبيره إياه Аллоҳ таолонинг Аршга истиво қилиши У зотнинг Аршга подшоҳ экани ва уни фақат Ўзи тадбир қилишига биноан, эгаллаш деган маънодан мажоздир. 57. Муфассир алломалардан Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад Қуртубий Андалусий раҳматуллоҳи алайҳи (671-ҳижрий санада вафот этганлар) «истиво» оятининг тафсирида айтадилар: إذا وجب تنزيه الباري سبحانه عن الجهة والتحيز فليس بجهة فوق عند العلماء المتقدمين والمتأخرين لأنه متى اختص بجهة يلزم أن يكون في مكان أو حيز و يلزم المكان والحيز: الحركة والسكون للمتحيز والتغير والحدوث Мутақаддим ва мутааххир уламолар наздида, модомики Борий сунҳанаҳуни тараф ва чегараланишдан пок деб билиш вожиб экан, демак (истивонинг маъноси) юқори тараф эмас. Чунки У зот тараф билан хосланса, бирор макон ёки чегаранинг ичида бўлиши лозим бўлиб қолади. Бирор макон ёки чегаранинг устида бўлиш эса...

41. Имом Абу Наср Абдурраҳим ибн Абдулкарим ибн Ҳавозин Қушайрий раҳматуллоҳи алайҳи (514-ҳижрий санада вафот этганлар) «Ат-тазкиратуш шарқийя»да айтадиларки: فإن قيل أليس الله يقول: الرحمن على العرش استوى (سورة طه – 5) فيجب الأخذ بظاهره قلنا: الله يقول أيضا: وهو معكم أين ما كنتم (سورة الحديد – 4) ويقول: ألآ إنه بكل شيئ محيط (سورة فصلت – 54) فينبغي أيضا أن نأخذ بظاهر هذه الآيات حتى يكون على العرش وعندنا ومعنا ومحيطا بالعلم محدقا به بالذات في حالة واحدة والواحد يستحيل أن يكون بذاته في حالة واحدة بكل مكان. قالو: قوله تعالى: وهو معكم – يعني بالعلم و: بكل شيئ محيط – إحاطة العلم قلنا: وقوله تعالى: على العرش استوى – قهر وحفظ وأبقى  Агар: Аллоҳ таоло «Раҳмон Аршга истиво қилди» («Тоҳо» сураси, 5-оят) деган эмасми, демак оятнинг зоҳирини олиш вожиб бўлади дейишса, биз: Аллоҳ таоло яна: «У қаерда бўлсангиз ҳам сиз билан биргадир» («Ҳадид» сураси, 4-оят) ва: «Албатта, У зот ҳар бир нарсани иҳота қилгувчидир» («Фуссилат» сураси, 54-оят) деган, демак ушбу оятларнинг ҳам зоҳирини олишимиз, натижада эса Аллоҳ бир ҳолатнинг ўзида Аршнинг устида, бизнинг ҳузуримизда, биз билан бирга, илм билан иҳота қилган ҳолда, Зотан қамраб олган бўлиши бар лозим бўлади, бир зотнинг ҳамма ерда бир ҳолатда зотан бўлиши эса ақлга тўғри келмайди деймиз. «У сизлар билан биргадир» дегани илм жиҳатдан, «барча нарсани иҳота қилувчидир» дегани билишни иҳота қилиш дегани дейишса, Аллоҳ таолонинг «Аршга истиво қилди» деган сўзи ҳам ҳукмрон бўлди, сақлади ва боқий қолди деганидир деймиз. 42. Ибн Рушд номи билан машҳур аллома шайх Абул Валийд Муҳаммад ибн Аҳмад Қозий Моликий раҳматуллоҳи алайҳи (520-ҳижрий санада вафот этганлар) айтадилар: والاستواء معناه استولى وقيل القهر وغلبة Истивонинг маъноси эгаллади дегани. Ҳукмронлик ва ғалаба маъносида деган гаплар ҳам бор (Ибн Ҳож моликий «Ал-мудхал»да келтирган). 43. Аллома ва фақиҳ Абу Сано Маҳмуд ибн Зайд Ломиший Ҳанафий раҳматуллоҳи алайҳи (522-ҳижрий санада вафот этганлар) «истиво» ояти ҳақида шундай деганлар: فيحمل على الاستيلاء دفعا للتناقض وإنما خص العرش بالذكر تعظيما له كما خصه بالذكر في قوله تعالى: وهو رب العرش العظيم (سورة التوبة – 129) وإن كان هو رب كل شيء Хабарларнинг бир-бирига зид бўлиб қолишидан сақланиш учун ҳам ушбу сўзга эгаллаш маъноси берилади. Аллоҳ таоло барча нарсаларнинг Робби бўлгани ҳолда Ўз каломида «У улуғ Аршнинг Роббидир» деб Аршни алоҳида зикр қилиб хослагани каби, бу оятда ҳам Аршни улуғлаш учун алоҳида зикр қилиб хослаган («Ал-баён фий шарҳи сифотир-Раҳмон», Абул Қосим Ҳиндий). 44. Мавлоно Абул Қосим Исмоил ибн Муҳаммад Асбаҳоний раҳматуллоҳи алайҳи (535-ҳижрий санада вафот этганлар) «Ал-муфрадот»да шундай ёзадилар: متى عدى الاستواء ب“على“ اقتضى معنى الاستيلاء Ҳар қачон истиво лафзи «алаа» қўшимчаси билан келса, эгаллади деган маънони тақозо қилади. 45. Имом Абу Ҳафс Умар Насафий раҳматуллоҳи алайҳи (537-ҳижрий санада вафот этганлар) «Ақоид» китобида айтганлар: ولا يتمكن في مكان ولا يجري عليه زمان Аллоҳ бирор маконга жойлашмаган, Унга замон жорий бўлмайди. 46. Қози Иёз ибн Мусо ибн Иёз Яҳсабий Моликий раҳматуллоҳи алайҳи (544-ҳижрий санада вафот этганлар) «Машориқул-анвор алаа сиҳоҳил-осор» китобида «истиво» ояти ҳақида шундай деганлар: هو إظهار لآياته لا مكان لذاته У Аллоҳнинг зотининг маконини эмас, балки У зотнинг мўъжизаларини изҳор қилишдир. Яна айтганларки: لا خلاف بين المسلمين...

31. Аллома Абу Мансур Абдулмалик ибн Муҳаммад ибн Исмоил Саолибий Найсабурий раҳматуллоҳи алайҳи (429-ҳижрий санада вафот этганлар) «Ал-жавоҳирул-ҳисон фий тафсирил-Қуръон» китобида қуйидаги оятни тафсир қилиб айтадиларки: وهو العلي العظيم (سورة البقرة – 255) – وهو العلي: يراد به علو القدر والمنزلة لا علو المكان لأن الله منزه عن التحيز. العظيم: هو صفة بمعنى عظم القدر والخطر لا على معنى عظم الأجرام У – олий ва буюкдир (Бақара сураси, 255-оят). У олийдир: яъни, ундан қудрат ва даражанинг юқорилиги ирода қилинган, маконнинг юқорилиги эмас. Чунки Аллоҳ чегараланишдан покдир. Буюкдир: яъни, у қудрат ва қўрқинчнинг буюклиги маъносидаги сифатдир, жисмнинг катталиги маъносида эмас. 32. Аллома Абу Ҳасан Алий Мовардий раҳматуллоҳи алайҳи (450-ҳижрий санада вафот этганлар) «истиво» ояти ҳақида айтадилар: فيه قولان: أحدهما: استوى أمره على العرش والثاني: استولى على العرش У ҳақида икки хил гап мавжуд. Биринчиси Аллоҳнинг амри аршга кўтарилди. Иккинчиси У Аршни эгаллади («Ан-нукат вал-ъуюн» номли тафсир китобидан). 33. Муҳаддисларнинг яна бирлари имом Абу Бакр Байҳақий раҳматуллоҳи алайҳи (458-ҳижрий санада вафот этганлар) ўзларининг «Ал-эътиқод» деган китобларида қуйидагиларни ёзганлар: و فى الجملة يجب ان يعلم ان استواء الله سبحانه و تعالى ليس باستواء اعتدال عن اعوجاج و لا استقرار فى مكان و لا مماسة لشئ من خلقه لكنه مستو على عرشه كما اخبر بلا كيف بلا أين بائن من جميع خلقه Хуллас калом билиш вожиб бўладики, Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг истивоси қийшайишдан тўғриланишнинг баробарлашуви ҳам, бирор маконга жойлашиш ҳам, Ўзи яратган бирор нарсага тегиш ҳам эмас. Лекин хабар берилганидек, Аллоҳ Ўз Аршига қандайликсиз, қаердаликсиз истиво қилувчидир. У барча яратган нарсаларидан фарқлидир. 34. Имом ва муҳтадий аллома Абу Шакур Муҳаммад Солимий кеший раҳматуллоҳи алайҳи (460-ҳижрий санада вафот этганлар) ўзларининг «Ат-тамҳид фий баянит-тавҳид» номли китобида шундай деганлар: واحتجوا بما روي الكلبي عن ابن عباس رضي الله عنهما أنه قال في تفسير قوله تعالى: «الرحمن على العرش استوى» أي: استقر وفي رواية امتلأ العرش فمنه الجواب قلنا معناه استقر العرش من هيبته أو من خشيته… Ва ибн Аббос розияллоҳу анҳумонинг «Раҳмон Аршга истиво қилди» оятини «қарор топди» деб, бошқа бир ривоятга кўра «Арш (Аллоҳ билан) тўлди» деб тафсир қилганликлари ҳақидаги имом Калбий ривоят қилган гапни ҳужжат қилиб келтиришган. Биз эса унга жавобан айтамизки, унинг маъноси «Аллоҳ таоло Аршга Ўзининг улуғворлиги ила ёки Ўзининг қўрқинчи ила қарор топди» деганидир (Зоти ила эмас)… والأصح أن نقول إن الله تعالى صانع العالم وهو جل ذكره ليس في العالم ولا خارج العالم لأنا لو قلنا إنه في العالم فإنه يكون أصغر من العالم ويكون في المكان في الظرف وهذا كفر ولو قلنا إنه خارج العالم لا يخلو إما أن يكون متصلا بالعالم أو مباينا عن العالم فإن كان متصلا بالعالم فإنه يكون من جنس العالم ويكون من العالم والعالم مع أجناسه مصنوع وليس بصانع ولو قلنا إنه مباين عن العالم فإن البينونة عبارة عن القطع والفصل وإنه يوجب التحديد والمحدود المقدور فلا يكون صانعا فنقول إنه صانع العالم بلا أينية ولا كيفية Энг тўғриси, Аллоҳ таоло оламнинг яратувчиси, бироқ, оламнинг ичида ҳам эмас, оламнинг ташқарисида ҳам эмас, демоғимиздир. Чунки, агар У зот оламнинг ичида десак, унда оламдан кичкина бўлиб қолади ва бирор маконда бўлиб қолади. Бундай дейиш эса куфрдир. Агар...

Ислом мукаммал дин ўлароқ инсон ҳаётининг барча жабҳаларини қамраб олган. Унинг шахсий ҳаётини ҳам, инсонлар билан бўладиган ўзаро алоқаларини ҳам мукаммал ҳукмлар ва гўзал одоблар билан тартибга солган. Ислом энг аввало банданинг ўзи ва Роббиси билан бўладиган алоқани яхшилашни бирламчи мақсад қилиб қўйган. Банда Роббиси ҳақида қандай эътиқод қилиши керак? Динимизда, хусусан, ақида китобларимизда шу ва шу каби эътиқодий масалалар батафсил ёритилган. Хусусан, инсонлар ўзаро мулоқотларида Аллоҳ таоло ҳақида гапирганларида бош ёки қўл билан осмонга ишора қилиш шу каби масалалар сирасига киради. Хўш, осмонга ишора қилиш нимани англатади? Осмонга ишора қилиш Аллоҳ таоло осмонда, деган маънони билдирадими ёки У зотнинг олийлигига, буюклигигами? Динимизда бу ҳақда қандай маълумотлар келган? Энг авало, Аллоҳ таолонинг бирор жойда ўрин олишдан, бирор тарафда қарор топишдан Беҳожат Зот эканини ёдда сақлашимиз лозим. Зеро, барча тарафлар ҳам, барча макон ҳам Аллоҳ таолонинг яратган нарсалари сирасига киради. Роббимиз Ўзи яратган нарсаларда ўрин олишдан покдир (бунга муҳтож эмас). Қолаверса, бирор жойда қарор топиш, ўрин олиш махлуқотларга хос сифатдир. Аллоҳ таоло эса бундай сифатлардан покдир. Бу ҳақда аллома Ўший раҳимаҳуллоҳ ўзларининг «Бадъул амолий» номли назмий асарида қуйидагиларни айтадилар: و ذاتا عن جهات الست خال «Олти тарафдан холи бўлган Зот деймиз». Мазкур матнда Аллоҳ таоло олти тарафдан: тепа, паст, ўнг, чап, олд ва орқалардан холи экани таъкидланмоқда. Чунки бошқа бор нарсалар мазкур тарафларнинг бирида бўлади. Яна машҳур ватандошимиз Умар Насафий раҳимаҳуллоҳ «Ақоидун Насафий» номли асарида бундай дейдилар: ولا يتمكن في مكان «У зот бирор-бир маконда ўрин олмайди». Бирор жойдан ўрин олиш бошқа маконга нисбатан узоқда ёки яқинда бўлиш ҳисобланади. Бу эса жисмларнинг хусусиятларидандир. Али розияллоҳу анҳу бундай деганлар: كان الله ولا مكان وهو الآن على ما كان «Аллоҳ таоло бўлган, бирор макон бўлмаган, У ҳозир аввал қандай бўлса ўшандайдир». Юқоридаги далиллардан Аллоҳ таолонинг бирор маконда ўрин олмаслиги, бирор жойдан ўрин олиш махлуқотларга хос хусусиятлигини тушундик.Аммо ояти карима ва хабарларнинг зоҳирида Аллоҳ таолонинг осмонда эканига далолат қилувчи маънолар ҳам келган. Масалан, Аллоҳ таоло “Мулк” сурасида қуйидагича марҳамат қилади: ءأمنتم من في السماء أن يخسف بكم الأرض فإذا هي تمور «Осмондаги Зот сизларни изтиробда ҳаракатланиб турган ерга юттириб юборишдан омонда бўлдингизми?» Ушбу ояти кариманинг зоҳири «Осмондаги Зот» дея Аллоҳ таолонинг осмонда эканига далолат қилмоқда. Аммо ҳақиқатдан ҳам шундайми? Бунга Аҳли сунна уламолари қуйидагича жавоб берадилар: «Оят салтанати, буйруғи, қайтариғи ва тадбири самода бўлган Зотнинг сизларни ерга юттириб юборишидан омонда бўлдингизми, маъносида бўлади». Қолаверса, Аллоҳ таоло осмонда ёки юқорида дейишдаги «Осмон» ва «Юқори» ҳам бошқа нарсага нисбатан паст ҳисобланади. Масалан, дунёнинг бир бурчагидаги инсоннинг юқориси нариги бурчагидаги инсонга нисбатан паст ҳисобланади. Шунингдек, Аллоҳ таоло жой олмасдан осмонда, дейиш ҳам тўғри эмас. Бу борада Маймун ибн Муҳаммад Насафий роҳимаҳуллоҳнинг «Баҳрул калом» асарларида қуйидагиларни ўқишимиз мумкин: و باطل أن يكون بمكان دون مكانلأنه يحتاج إلي الإنتقال وهو من صفات المخلوقين و أمارت المحدثين والله تعالي منزه عن ذلك. «(Аллоҳ таолонинг) бирор маконсиз маконда бўлиши ҳам ботилдир. Чунки (бунда бир жойдан бошқа биржойга) кўчиш бор. Бу эса, махлуқотларнинг сифати ва ҳодислик (кейин яратилганлик) белгисидир. Аллоҳ таоло эса бундан пок зотдир» . عن أبي هريرة رضي الله عنه أن رجلا أتي النبي صلي الله عليه وسلم بجارية سوداء...