Ҳаж ибодати мўмин-мусулмонлар учун Аллоҳ таоло буюрган улуғ ибодат бўлиб, бу ибодатни қодир бўлган кишига умри давомида бир марта адо этиш фарздир. Шунингдек, буюк йўлбошчимиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатларига мувофиқ умр давомида энг камида бир марта умра ибодатини адо этиш суннати муаккада ҳисобланади. Умра ибодати учун энг афзал вақт Рамазон ойи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 1 сентябрда “Ҳазрати Имом” мажмуасида давлат, жамоат ва диний соҳа ходимлари билан бўлиб ўтган учрашувда Дин ишлари бўйича қўмита, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ва Ўзбекистон Ислом цивилизацияси маркази биргаликда Республикада оммавий тарзда ва турли босқичларда Қуръон мусобақаларини ўтказиш бўйича топшириқ берган эдилар. Ушбу топшириққа биноан ташкил этилган “Ўзбекистон Қуръон мусобақаси – 2018” таълим йўналиши бўйича Тошкент ислом институти талабалари бир неча босқичда ғолибликни қўлга киритган эди. Жумладан, эркаклар ўртасида Республика босқичида “Олий мукофот” соҳиби 3-курс талабаси Йўлдошбой қори Нуриддинов ва аёллар ўртасида “Олий ўрин” соҳибаси 3-курс талабаси Нажмиддинова Робия ҳамда   1-ўринни қўлга киритган 1-курс талабаси Саидалиева Муфаззалалар улкан мукофот муборак умра сафарини қўлга киритдилар. Жорий йилнинг 6 июн куни Тошкент халқаро аэропортидан “Ўзбекистон Қуръон мусобақаси – 2018” ғолиблари ва уларнинг оила аъзолари Тошкент – Жидда авиарейси орқали Умра сафарига жўнаб кетдилар. Қуръон мусобақаси мукофоти асосида 30 киши сафарга отланган бўлиб, улар 16 эркак ва 14 аёлни ташкил этади. Уларни Тошкент ислом институти ТТЖ мудири А.Олимов ва талаба қизлар билан ишлаш бўйича услубчи З.Суярова кузатиб қўйишди. Умра сафари 10 кун давом этиб, зиёратчилар 16 июн куни Тошкентга қайтишлари режалаштирилган. Ахборот ва техник таъминот бўлими ходимаси Д.Каримова 485

Куръони карим ва ҳадиси шарифларда инсон саломатлигига доир кўрсатмалар етарлича топилади. Бу нарсани тўлиқ ўрганган, яна бу соҳага тегишли  бошқа  нарсаларни ўрганган мутахассислар жуда ҳам кўп. Улар ўша таълимотлар асосида бу соҳада фидокорлик кўрсатиб фаолият олиб бора бошладилар[1]. Буюк ватандошимиз Имом Бухорий розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда: Набий саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ қайси бир дардни  нозил қилган бўлса, албатта, унинг шифосини ҳам туширгандир”, дедилар. Имом Муслим ривоят қилган лафзда:“Ҳар бир дарднинг давоси бор. Қачон даво дардни топса Аллоҳ азза ва жалланинг изни ила тузаладир” деган. Шу кунларидан бошлаб бу маъно мусулмонларнинг ақидасига айланиб бўлган эди. Ҳар бир мусулмон табиб ҳар қандай дарднинг давосини Аллоҳ таолодан ёрдам сўраган ҳолда тинмай излар эди. Ҳар бир мусулмон бемор ҳам ноумид бўлмай дардига даво талабида бўлар эди. Бу руҳият мусулмонларнинг дунё тарихида мисли кўрилмаган равишда тиббий кашфиётлар қилишларига олиб келди. Улар қилган кашфиётлари билан мақтанишни, бир бирларига мукофотлар ва унвонлар таъсис қилишларини ўзларига эп кўрмас эдилар. Бирор катта кашфиёт қилган чоғларида ҳам Аллоҳ таолонинг ёрдами ва инояти билан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларида келган маъно рўёбга чиқди, деб қўйиб кетаверар эдилар[2]. Аллоҳ таоло ҳадиси қудсийда: “Эй одам боласи, сукут сақлаш билан Мендан тан-сиҳатлик, хотиржамлик сўра” деб марҳамат қилган. Яна ояти каримада марҳамат қилади: وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدُيرٌ “Агар Аллоҳ сени зарарига оладиган бўлса, Унинг Ўзидан бошқа кушойиш берадиган йўқ…”.(Анъом сураси, 17-оят)[3]. Аллоҳ таоло инсонни ўзи яратди, ўзи унинг яшаш тарзини белгилаб берди ва уни бахти учун нималар қилиши кераклигини ҳам ўзи яхшироқ билади, буйруқ ва кўрсатмаларининг асоси ҳам шундан келиб чиқади. Инсон Аллоҳ таолога бандалик қилсин, гўзал ва чиройли ҳаёт кечирсин. Мана шунинг ўзи унинг азалий орзу қилган бахтга, хотиржамликка кафил бўлади. Динимизнинг ғоялари мана шундай. [1] “Ҳадис ва ҳаёт”. (Тиб ва дам). Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа бирлашмаси. 18-жузъ. 2007-й. 20-б. [2]“Ҳадис ва ҳаёт”. (Тиб ва дам). Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа бирлашмаси. 18-жузъ. 2007-й. 270-б. [3]“Тафсир ҳилол”. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. – Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа бирлашмаси. 2-жузъ. 2008-й. 165-б. Тошкент ислом институти битирувчиси Намозов Нусратилло 255

Аллоҳ таолога беҳисоб шукрлар бўлсинким, мустақилликка эришганимиздан кейин, халқимиз миллий ва диний қадриятларини тиклаш йўлида кўплаб ижобий ютуқларга эришди. Хусусан, диний соҳада амалга оширилган ишлар таҳсинга лойиқ. Жумладан, республикамизда бир қанча диний уқув юртлари ўз фаолиятини бошлади. Натижада, диний илмларни чуқур эгаллаган имом хатиблар, мударрис устозлар каби соҳа ходимлари шаклланди. Бу эса, ўз навбатида халқимизнинг муқаддас динимиз доирасидаги кўникмаларга эга бўлишларига замин яратди. Шунга қарамай бугунги кеча-кундузимизда омма халқ орасида кузатилаётган баъзи шариатимизга тўғри келмайдиган ҳолатлар мавжуд. Шу маънода, биз бутун башарият ҳаётида кун келиб йўлиқиши муқаррар бўлган мавзу, яъни азадорлик ва унинг одоблари ҳақида сўз юритмоқчимиз. Шариатимизда барча масалаларнинг тартиби ва ўзига хос одоблари бўлгани каби, азадорликнинг ҳам ўзига яраша ҳукмлари ва одоблари бор. Биринчи навбатда мусибат етган хонадонга таъзия учун борадиган кишиларнинг риоя қилиши керак бўлган одоблари ҳақида сўз юритсак. Биринчидан, аза бўлаётган ерда овозни баланд қилиб гаплашиш, ҳазиллашиш ва кулиш яхши иш саналмайди. Зеро, таъзия жойида бундай ишларни қилиш динимизга ҳам, инсонийлик нормаларига ҳам тўғри келмайди. Иккинчидан, таъзияга борган киши ўзини меҳмонман деб ҳисоблаб, мезбон томонидан шунга яраша муомала кутиши тўғри эмас. Баъзи таъзияларда, афсуски, худди шундай меҳмондорчиликка ўхшаш ҳолатлар кузатилади. Бу эса ҳам шаръан, ҳам одоб жиҳатидан ҳам номаъқул ишдир. Учинчидан, мусибат эгаларидан ҳол аҳвол сўраганда кулиш, эътиборсиз муносабат кўрсатиш жоиз эмас, балки мусибат Аллоҳнинг иродаси экани ва унга сабр қилиш лозимлиги ҳақида насиҳат қилган ҳолатда кўнгил сўралади. Бунинг энг яхши кўринишларидан бири “Аллоҳ вафот қилганларни мағфират қилиб, ўз раҳматига олсин ва сизга сабру жамил берсин”, дейишликдир. Таъзия айтишдан асосий мақсад ҳам айнан мусибат етганларнинг қайғуларини озгина бўлса ҳам енгиллатиш ва Аллоҳ таолонинг тақдирига рози бўлишга чақириб панд насиҳат қилишдир. Юқорида таъкидлаганимиз “меҳмондорчилик” кўринишидаги таъзиялар ҳақида узоқ гаплашиш мумкин. Бундай бидъат ва хурофотлардан бирлари пайшанбалик, якшанбалик деб худойилар қилиш, йигирмалик, қирқлик дея катта қозонларда ош дамлаб, кўплаб меҳмонлар чақириб, катта маросимлар ўтказишдир. Тўғри Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам савобини ўтганларга бағишлаб эҳсон ва садақалар қилишга тарғиб қилган. Лекин, бу шаръан мажбурий иш эмас. Шу билан бирга ҳаддан ошиб, исроф қилиш натижасида савоб эмас, балки бу ишимиз уқубатга сабаб бўлиб қолиши мумкин. Бундай ишлар шариатимиз буюрмаган амаллардан экани фиқҳий китоблардан маълумдир. Бу ҳақда уламолар: “Халқимиз ичида тарқалган кўп худойилар ношаръий садақалардандир, унда на маййитга ва на хонадон соҳибига савоби бор”, деб огоҳлантирадилар. Ҳаттоки, баъзи бир мусулмонлар ислом таълимотлари ва шариат аҳкомларини тўғри тушунмаганлари туфайли бу маросимларни фарз ҳукми ўрнида кўриб, унга шундай катта эътибор билан қарайдиларки, гўё бутун мусулмончилик шундан иборатдек. Мусулмонлар бундай бидъатларга берилмаслиги керак. Ҳолбуки хайр эҳсонлар қилиш мустаҳаб амаллардандир. Аксинча, уларни шариатга мувофиқ тарзда амалга ошириш шартдир. Маҳалла куйда хижолат қиламан деб, қарз олиб ёки борини ишлатиб худойи қилишлик, бу айни шариат номақбул санаган гуноҳнинг ўзидир. Шундай экан, биз мана шу ҳолатларни тўғри амалга оширишимиз, ўтганларимизни йўқлашда фақат таом пишириб улашиш билан чегараланиб қолмасдан кам таъминланган оилалар, бева-бечоралар, муҳтож кишиларни турар жойини яхшилаш, фарзандларига кийим-кечак олиб бериш ёки кўпчилик манфаат оладиган баъзи-бир ишларни қилишга, доимий равишда уни савоби ўтганларимизга бориб туришини таъминлайдиган ҳолатларга ҳам ўтишимиз керак. Тошкент ислом институти 4-курс талабаси Мамаюсупов Маъмуржон 581

Аллоҳ таолага беҳисоб ҳамду саноларимиз бўлсин. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ва у зотнинг оила аҳлларига ҳамда саҳобаи икромларига солавоту саноларимиз бўлсин. Муқаддас динимиз мўмин кишини доимо пок бўлиб юришига катта эътибор беради. Зеро поклик динимиз арконларидан бири намознинг калитидир. Шунингдек, Аллоҳ таола покликни ҳуш кўради. Бу ҳақида шундай марҳамат қилади: إن الله يحب التوبين و يحب المتطهرين  (Албатта Аллоҳ тавба қилгувчиларни севади ва покланувчиларни севади) “Поклик” тушунчаси кенг қамровли тушунча бўлсада, халқимиз “поклик” деганда “таҳорат”ни тушунади. Ҳар бир мўмин намоз ўқишдан олдин таҳорат қилишни ва унга тегишли ҳукмларни тўла-тўкис ўрганиб олмоғи лозим бўлади. Таҳоратга тегишли ҳукмлар фиқҳий китобларда тўла-тўкис баён қилинган. Аммо биз бу мақоламизни фуқоҳолар ўртасида ихтилофли бўлган ва ҳозирги замонимизда бу борада мазҳаббошиларимизга ва улар келтирган далилларга таъна етказилаётган масалага бағишладик. Зероки, биз бу орқали аслида ҳақиқат қандай эканлигини, яъни мазҳаббошиларимизнинг бу борада айтган гаплари ва улар келтирган далиллар кучли эканлигини қўлимиздан келганича ёритиб беришга ҳаракат қиламиз. Бу “бадандан чиққан қоннинг таҳоратдаги ҳукми” масаласидир. Яъни бадандан қон чиққан пайтда таҳорат синадими ёки йўқми? Бу борада мазҳаб уламолари турлича фикр билдиришган. Қуйида уларни қисқача баён қилиб ўтамиз: Моликий ва шофеъий мазҳабида бадандан қон ёки шунга ўхшаш нарсаларнинг чиқиши таҳоратни бузмайди. Улар бунга далил қилиб қуйидагиларни келтиришади: عن أنسرضي الله عنهقال: “أن النبي صلى الله عليه وسلم احتجم فصلى و لم يتوضأ” 1. Анас розияллоҳу анҳудан: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳижома қилдирдилар, сўнг таҳорат қилмай намоз ўқидилар”. عن عباد بن بشر أنه رضي الله عنه “أصيب بسهام و هو يصلى فاستمر في صلاته” أخرجه أبو داود و بن خزيمة و رواه البخاري تعليقا 2. Убод ибн Бишрдан: “У киши разияллоҳу анҳу намоз ўқиётганларида камон ўқидан яраландилар. Намозида бардавом бўлдилар”. Бизнинг ҳанафий мазҳабимизда икки йўлдан бошқа жойдан нопок нарса чиқса ва баданнинг пок жойига оқса таҳорат кетади. Бунга қон ва йиринг мисол бўлади. Лекин жароҳат катта бўлиб, қон ёки йиринг ундан ташқарига чиқмаса таҳорат бузилмайди. عن تميم الداري رضي الله عنه قال “قال رسول الله صلي الله عليه وسلم: ”الوضوء من كل دم سائل Тамим Дорий розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади. “Ҳар бир оқувчи қондан таҳорат (қилинади)”. Бадандан қон чиқиб атрофига тарқалса таҳорат кетади. Оқувчи қоннинг кайфиятини қуйидаги ҳадис баён қилиб беради: عن أبي هريرة رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلمقال: “ليس في القطرة و لا القطرين من الدم وضوء إلا أن يكون دما سائلا Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: “Бир ёки икки томчи қондан таҳорат (қилиш) йўқ. Магарам оқадиган (кўринган) қон бўлса, (таҳорат қилинади)”. Ва яна бадандан чиққан қоннинг таҳоратни бузишига қуйидаги ҳадис ҳам далил бўлади: عن عائشة رضي الله عنه قالت قال النبي صلى الله عليه وسلم: “من أصابه قيء أو رعاف أو قلس أو مذي فلينصرف فليتوضأ ثم ليبن على صلاته و هو في ذلك ما لم يتكلم Оқувчи қоннинг таҳоратни синдирувчи эканлигига яна бир далил: عَنْ عَائِشَةَ قَالَتِ : اسْتُحِيضَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَبِي حُبَيْشٍ، فَسَأَلَتِ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَتْ : يَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنِّي أُسْتَحَاضُ فَلَا أَطْهُرُ، أَفَأَدَعُ الصَّلَاةَ ؟ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : “ إِنَّمَا ذَلِكِ عِرْقٌ، وَلَيْسَتْ بِالْحَيْضَةِ، فَإِذَا أَقْبَلَتِ الْحَيْضَةُ فَدَعِي الصَّلَاةَ، وَإِذَا أَدْبَرَتْ فَاغْسِلِي عَنْكِ الدَّمَ، وَتَوَضَّئِي وَصَلِّي، إِنَّمَا ذَلِكِ عِرْقٌ، وَلَيْسَتْ بِالْحَيْضَةِ  Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Фотима бинт Абу ҳубайш Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан шундай деб сўради: “Ё Расулуллоҳ! Мен истиҳоза қони кўраману пок бўлмайман. Намозни тарк қиламанми?”. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “У фақат томирдир (ёрилган томирдан чиқаётган қондир). Ҳайз эмас. Агар ҳайз қони кўрсанг намозни тарк қил. Тўхтаган вақтда...

Ҳинд заминида яшаган буюк муҳаддис, мужтаҳид Анваршоҳ Кашмирийнинг ҳадисларни ўрганиш ва ўргатишдаги беқиёс хизматлари бор. Аллома ҳадисларни шарҳлашда қандай йўллар, усуллар қўллаганини ўрганадиган бўлсак, алломанинг бу борада ўзига хос услуби ва хусусиятлари борлигини гувоҳи бўламиз. Бундай хусусиятларни у зотдан кейин ҳали бировда кўрилмаган. Қуйида уларнинг баъзисини зикр қиламиз: 1.Шайх ҳадиснинг рижоллари (санаддаги кишилар) борасида қисқа маълумот бериб кетганлар. Агар бобда уни келтиришга эҳтиёж туғилса ё уни зикр этишда бирор бошқа манфаат бор деб ҳисобласа, албатта уни батафсил келтирарди. Жарҳу  таъдил  (ровийларни айбли ё адолатли деб билиш илми)да гапни кўп чўзмаган.  Анваршоҳнинг ўзи бундай деган: “Мен рижоллар борасидаги нақлларни, ҳамда улар ҳақидаги деди-деди, миш-мишларни кўп келтирмадим. Чунки мен буни адолатли деб топишдаги асосий мезон деб ҳисобламайман. Айримлари гап мувофиқ кетаётганда сукут қилиниб ўтказиб юборилади. Ихтилоф чиққанда ё баҳсу мунозарага чорлаганда айбли деб топилади. Бу эса бирор нарсани ўзгартира олмайдиган, унга етарли бўлмаган, балки баҳсу мунозарага керак бўладиган ишдир”. 2.Кашмирий мазҳаб имомлари ўртасидаги ихтилофларнинг келиб чиқишига асос бўлган ишларни, хусусан, далил келтиришда кўп такрор-такрор келадиган масалаларни баён қилишга алоҳида эътибор қаратган. Бу борада кўнгилни хотиржам қиладиган даражада маълумот берган. 3.Аллома қадимги уламоларнинг гапларидан, хоссатан, аҳли илмларнинг кўпчилигига етиб келмаган сара маълумотларни нақл қилган. 4.Бирор бир китобни ё асарни зикр этса, ниҳоятда холислик билан қадрини туширмасдан ё мақтаб кўкка кўтармасдан унинг илмий даражаси, хусусиятларини айтиб ўтган. Бу билан толиби илмларга осонлик яратган ва тўғри, ҳақиқий илмга восита қилиб берган. 5.Аллома баҳсларни ва лафзларни такрор-такрор келтириб муаммоларга ечим топишга уринган. 6.Кашмирий гапни қисқа қилишга, изоҳларни кўпайтириб юбормасликка ҳаракат қилган. Натижада худди илмини яшираётган, зиқналик қилаётгандек бўлиб кўринади. Аслида бу у кишининг сўзлари фасоҳатли, чуқур маъноли эканидан дарак беради. Ҳатто шайхнинг айрим гапларини шарҳлаш, тушунтиришга бир рисола ёзишга эҳтиёж туғилади. 7.Анваршоҳ мавзуга тегишли бўлган гапларни зикр этиш билан қаноатланмаган, балки гоҳида шундай ишларни зикр қилганки, у билан мавзунинг орасида нозик боғлиқлик мавжуд. Буни баён этишга интилгани ва толиби илмларга манфаат бўлишини кўзлагани учун амалга оширган. 8.Баъзан айрим нарсаларни зикр этиб уни илмий танқид қилган ва шогирдларига илмий танқид йўлларини ўргатган, ҳамда уларга бу нарсанинг асосини билдириб қўйган. Сўнгра илм аҳлларининг гапларидаги хусусият, белгиларини уқтириб, бу ишда эҳтиёткорроқ бўлиш лозимлигини таъкидлаган. Буюк уламоларимиз қадру қиймати борасида ҳар томонлама пишиқ ўрганиб сўнг гапириш, албатта, матлуб бир ишдир. 9.Аҳком ҳадисларидаги мазҳаблар далил-ҳужжатларини хоҳ фойдасига бўлсин, хоҳ зарарига бўлсин,уларни тўлиқ қамраб олган. 10.Аллома олдига шарҳ китобларни қўйиб олиб, истаганини айтиб, истамаганини айтмай кетаётганга ўхшаб, “Саҳиҳ”нинг шарҳларидан энг сара нақлларни келтирарди. 11.Шарҳловчиларнинг гапларини қисқароқ қилгач, агар толиби илмлар мавзуни тўлиқроқ билишни хоҳлашса, ўша китобларга йўналтирарди. 12Аллома китобни шарҳлаш ва дарс бериш мобайнида кўпгина илмий муаммоларга дуч келарди. Мана шундай вазиятда ҳам уларни ечишда нозик ва қимматбаҳо маълумотларни зикр қиларди. Хусусан, калом масалаларига чуқур эътибор берган. Ўзи бу масалага Имом Бухорий ҳам йўлиққан. Айниқса, “Тавҳид китоби”да бу ҳолни очиқ кўришимиз мумкин. Аллома бундай масалаларда худди қадимги муҳаққиқ, мутакаллим  олимлардек йўл тутарди. Масалан: Бухорийнинг тавҳид борасидаги қарашлари қадим уламоларнинг тутган йўлидек бўлган. Кейинги ҳадисларни шарҳловчи уламолар мутааххир олимларнинг тавҳид борасидаги фикрларига ўрганиб қолгач, уларнинг ақлий қарашлари Имом Бухорийнинг қарашларига ноқислик қилиб қолди. Ана шунда Бухорийнинг гапларини у истамайдиган даражада таъвил қилишган. Шу сабабли Кашмирий бу мавзуга чуқурроқ киришган ва бу хусусда, аслида қандай йўл тутиш кераклигини баён қилган. 13.Анваршоҳ дарслари жараёнида ўнгу сўлига кўплаб ҳадис китобларини, хусусан ҳадис матнларини қўйиб қўярди. Агар “Саҳиҳ” борасида бирор муаммо чиқса, дарҳол китобларни очиб толиби илмларга...