Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллалоҳу алайҳи вассалам) Қизил денгиз ва Шарқий Ўрта Ер денгизи минтақасида ўз замонасисининг фаол савдогарлардан бўлганлар. У Зот  олиб келган янги Ислом дини Макка ва Мадина зодагонлар савдосида ўзининг илк ўрнини топа бошлаган, аммо айрим савдогарлар бунга қарши чиқишди. Чунки улар эксклузив – тамоман янги бўлган диннинг келиши натижасида тижорат соҳасига салбий путурлар етказиши мумкин деб чўчий бошлашди. Умуман тижорат, маслак сифатида Ислом дунёси доимо Оврўпага қараганда юқори ўринда бўлиб келган. Савдогарлик кўпгина мусулмонларнинг деярли зарурат манбаи эди. Жумладан, мусулмон киши умри давомида бир маротаба адо қилиши керак бўлган муборак ҳаж сафарини молиялаштириш, Макка сафарида йўл-йўлакай майда-чуйда савдо-сотиқ товарларини олиб сотиш уларга одатий ҳолга айланган эди. Испаниядан тортиб то Хитой сарҳадларига етиб борган Ислом фатҳи империяси, Ички Осиёда денгиз йўли: Ўрта Ер денгизи ва Ҳинд океанини ҳам қамраб олган улкан иқтисодий савдо йўлини яратди. (Ўрта аср даврлардаги иқтисодий фаолиятнинг энг йирик марказлари). Бу ҳосил бўлган кенг майдонда сиёсий тўсиқ – чегараларнинг йўқлиги, нафақат савдо соҳасининг ривожланишига, балки, харбий тизим, хунармандчилик, олимлар ва зиёратчи ҳожилар сафининг кенгайишига ҳам улкан ҳисса қўшди. Ҳукумат, шаҳарлар, қишлоқ хўжалиги ва узоқ масофали савдо-сотиқларнинг ўзаро бир-бирларини қўллаб қувватлашлари натижаси, минтақада деярли ҳар бир соҳанинг гуллаб яшнашига олиб келди. Ислом дунёсининг йирик шаҳарлари озиқ-овқат ва ҳомашё базаларига, саройлар ва масжидларга муҳтожлиги, зодагонларнинг эса бойлик ва куч-қудрат намойиши учун ҳашаматларга эҳтиёжи туғила бошлади. Араб савдогарлари уларни таъминлашга тайёр эди. Ислом савдогарларининг Италиядаги ҳамкасблари билан савдо муносбатлари Европа тиллари оиласига янги: чек, брокер, тариф, трафик, журнал, карвон ва бозор каби янги сўзларни таништирди ва бойитди. Карвон йўллари Ислом дунёсининг кўп қисмини кесиб ўтди. Улар одатий йўллардан боришар эди, улар қатори шаҳарлар аро ғилдиракли карвонларни қўллаб-қувватлайдиган йўллар барпо этилди. Каравон ташиш деярли фақат туяларнинг ортларига юкланар эди. Баъзи шахсий карвонларда туяларнинг сони 5000 тагача борар эди. Буюк Ипак йўли кучли ислом тараққиёти ва ўзининг ҳашаматли масжиди билан ном таратган Хитой ғарбий пойтахти Цянь’дан бошланиб, ички Осиё шаҳарлари: Самарқанд, Бухоро, Марв ва Форсдан Бағдодгача чўзилган эди. Бошқа карвонлар эса ички Осиё шаҳарлари бўйлаб Қора денгиз бандаргоҳларигача етиб борди. Шунингдек, кенг савдо йўли Русия шимолидан жанубигача кесиб ўтиб Ислом дунёсига мол-мулк етказиб берди. Карвон йўллари Боғдоддан Ўрта Ер денгизи ва Қизил денгиз орқали Араб сахроларини ҳам туташтирди. Инглиз тилидан  Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World. манбааси асосида Робиа Курбанова  тайёрлади 300

Нақд пулсиз, пулини кейин тўлаш шарти билан бўлган ёки бўладиган савдо муомаласи тилимизда насия савдо деб аталади. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида насия сўзи “муҳлатни чўзиш”, “кечиктириш”, “қарз” маъноларини англатади. Араб тилида бу савдо “بيع بالنسيئة”  ёки “بيع مؤجل” дейилади. Насия савдо умумий бўлиб унинг бир неча турлари бор.  Сотувчи ва олувчи нархни келажакда, маълум белгиланган жойда кечиктириб тўлашга  келишиб олинган савдо туридир. Тўлов бир маротаба тўланадиган ёки бир неча маротаба бўлакларга бўлиб тўланадиган бўлиши мумкин. Шунга кўра: байъ муажжал – тўлов нархини кечиктириб тўланадиган савдо, байъ тақсит – тўлов нархини кечиктириб, бўлакларга бўлиб тўланадиган савдо. Савдода тўлов нархини эмас балки сотиладиган нарсанинг кечиктириб берилиши муажжал савдонинг тескариси бўлиб салам савдоси дейилади. Бу савдонинг жоизлигига Қуръони каримдан ушбу оят далил бўлади: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ “Эй иймон келтирганлар! Маълум муддатга қарз олди-берди қилган вақтингизда, уни ёзиб қўйинг”. (Бақара. 282) Суннатдан далил: عن عائشة  قالت: اشترى رسول الله من يهودي طعاماً بنسيئة، فأعطاه درعاً له رهناً Оиша розияллоҳу анҳо айтади: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир яҳудийдан таомни насияга сотиб олдилар ва унга (яҳудийга) ўзининг совутини гаровга қўйдилар”. Муттафақун алайҳ. Насия савдо қилганда унинг муддатини белгилаш шарт: Юқоридаги оятга кўра Аллоҳ рухсат бераётган насия савдоси маълум муддатга бўлишига қайдланяпти. Яъни: “…маълум муддатга қарз олди-берди қилган вақтингизда…”  Ва яна Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам бу тўғрида қуйидагича кўрсатма берганлар: قال قدم النبي صلى الله عليه وسلم المدينة وهم يسلفون بالتمر السنتين والثلاث فقال من أسلف في شيء ففي كيل معلوم ووزن معلوم إلى أجل معلوم Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Мадинага келганларида Мадина аҳли ҳурмони икки йил ёки уч йилга насияга савдо қилишар эди. Бу ҳолатга Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар: “Ким бирон нарсани салаф байи қилиб олди берди қилса, бас, ўлчами аниқ бўлсин ёки вазни аниқ бўлсин ва аниқ муддатга бўлсин”. Бухорий ривояти. Булардан билиндики, насия савдода пулни тўлаш муддати аниқ белгиланиши керак. Тошкент Ислом институти битирувчиси Робиа Муҳаммад Ризо қизи 2 056

Жорий йилнинг 29 май куни Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтига “BBC” телерадиокомпаниясига қарашли “Heart and Soul” компанияси мухбирлари Рустам Қобил ва Наталья Голышева ташриф буюришди. Мухбирлар “Ўзбекистон Қуръон мусобақаси – 2018” Республика босқичи ғолиб ва совриндорлари бўлган ТИИ талабалари Й.Нуриддинов (олий ўрин соҳиби, ҳифз йўналиши), М.Сайдалиев (2-ўрин, ҳифз йўналиши), Ҳ.Нажмиддинов (3-ўрин, тиловат йўналиши) ва талаба қизлар Р.Нажмиддинова (олий ўрин, ҳифз йўналиши), М.Сайдалиева (1-ўрин, тиловат йўналиши) билан учрашиб, улардан интервью олдилар. Интервью олиш жараёнида мухбирлар Р.Қобил ва Н.Голышева томонидан талабаларга Ўзбекистонда зиёрат туризми соҳасида қилинаётган ишлар, мамлакатимизнинг бой маданий ва тарихий мероси ҳамда сўнгги йилларда дин соҳасида амалга оширилаётган бунёдкорлик ишлари, эришилаётган ютуқлар ҳақида саволлар билан мурожаат қилдилар. Ўз ўрнида талабалар мазкур саволларга талаба ёшлар нуқтаи назаридан ўз фикр-мулоҳазаларини билдирдилар. Интервью сўнгида мухбирлар олиб борилган суҳбат ва яратилган шарт-шароит ҳамда имконият учун ТИИ раҳбарияти ва интервью берган талабалардан миннатдор эканликларини изҳор этдилар. 317

Бидъат янги пайдо қилинган иш бўлиб, дин камолига етгандан сўнг унга янги иш киритишдир. Бидъат бу шариатда унга ишора қиладиган асоси бўлмаган бирон ишни биринчи бўлиб янгидан пайдо қилинган ишдир. Шариатда унга далолат қиладиган асоси бўлса, у луғат жиҳатдан бидъат дейилсада, шаръий бидъат бўлмайди . Бидъат таърифи ва тушунчасини чегараси борасида уламолар кўплаб фикрлар билдирганлар: Ибн Ражаб айтади: “Бирор инсон олдин содир бўлмаган янги ишни яратиб уни динга боғласа ва динда бу иши учун бирон асос бўлмаса, у залолатдир. Диннинг бу ишга алоқаси йўқдир» . Имом Молик айтади: “Бу уммат ичидан олдин бўлмаган янги ишни яратган кимса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам динга хиёнат қилди деб ҳисоблаган бўлади. Чунки Аллоҳ Таоло Моида сурасининг 3-оятида шундай дейди: “Бугунги кунда Мен сизнинг динингизни мукаммал қилиб бердим”. Ўша вақтларда дин бўлмаган иш, бугун ҳам дин бўлмайди. Чунки Аллоҳ таоло шариат Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотидан олдин мукаммаллик даражасига етказилганлигини хабар бермоқда. Шу сабаб бир инсон келиб шариатда бирон иш ўйлаб топса унинг бу иши тасаввурга сиғмайди. Динга қўшимча (бидъат) киргизиш Аллоҳ Таолонинг ишига тўғирлаш киритиш ҳисобланади. У шариат ноқис (мукаммал эмас) деб даъво қилаётган бўлади. Бу эса Аллоҳ Таолонинг Китобида келган нарсага зид келмоқда. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу: “Барча бидъат залолатдир. Гарчи инсонлар уни яхши деб ҳисобласаларда”. Байҳақий ривояти. Хасан Басрий роҳимаҳуллоҳ: “Бидъатчи фосиқ билан ўтирма, акс ҳолда, қалбинг унинг гапига мойил бўлади ва натижада ҳалок бўласан. Унга қарши чиққан тақдирингда, қалбингга мараз киради” деганлар. Яҳё ибн Касир эса: “Агар йўлда бидъатчига йўлиқиб қолсанг, бошқа йўлга бурилиб кет!” деб айтганлар. Имом Аҳмад: “Бизнинг наздимизда суннатнинг асли Расулуллоҳнинг саҳобалари юрган йўлни маҳкам ушлаш, уларга эргашиш ва бидъатни тарк қилишдир. Ҳар бир бидъат залолатдир”. “Таблису иблис” китобининг муаллифи айтади: “Оиша розияллоҳу анҳудан баъзи сўзлар марфуъ тарзда ривоят қилинади: “Оиша розияллоҳу анҳу айтади: “Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам айтади: “Ким бидъатчини ҳурматини жойига қўйса, исломни бузилишига ёрдам берибди”. Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ривоят қилади. У Саид ал-Каририйдан ривоят қилади: “Сулаймон Таймий касалга чалинди. Касал ҳолида ётар экан қаттиқ йиғлади. Унга: “Сизни нима йиғлатмоқда? Ўлимдан қўрқяпсизми?”-дейишди. У: “Йўқ. Лекин мен бир қадарийни олдидан ўтаётиб унга салом бергандим. Шу сабаб Аллоҳим мени шу ишим учун ҳисоб сўрашидан қўрқмоқдаман”. Айюб ас-Сахтаёнийдан Ҳишом бин Ҳассон ривоят қилади: “Бидъатчи бир бидъатни кўпайтирар экан, Аллоҳдан янада узоқлашаверади”. Ворид бўлган ҳадис ва ривоятлар шариатдаги бидъат қораланганига ишора қилади. Шу сабаб мусулмонлар улардан сақланишлари лозим. Чунки янги пайдо бўлган эътиқодларни динга боғлиқ жойи йўқ. Динга боғлиқ бўлмаган нарсани динга кириши динга зарар етказади. Бу ниҳоятда хатарли ва Аллоҳнинг ғазабини келтирувчи ишдир. Шу сабаб бу ишни қилганлардан ислом уламолари юқоридаги каби муносабатда бўлишган. Инсон бу каби эътиқодлардан узоқ бўлиши ва атрофдагиларни огоҳ этиши лозим.  4–курс талабаси  Сайфуддинова Маҳфуза 519

“Имом Бухорий” номидаги Тошкент ислом институти 4-курс битирувчилари тўрт йиллик талабалик даврини тугатиб катта ҳаётга қадам қўйиш олдида турибдилар. Битирув арафаси талабалар охирги синовлардан ўтиш жараёнларини бошдан кечирмоқда. Бугун май ойининг 29 кунида Тошкент ислом институти бакалавриат битирувчилари учун “Араб тили” фанидан давлат аттестацияси бўлиб ўтди. Институтнинг ахборот ресурс маркази залида бўлиб ўтган имтиҳонга талабалар бирма-бир қатъий назорат асосида текшириб киритилди. Тадбирни институт ректори Уйғун домла Ғофуров очиб берди ва талабаларга тавсия, йўл-йўриқлар кўрсатиб, муваффақиятлар тилади. Тадбирда институт проректорлари, “Тиллар” кафедраси мудири, ўқитувчилари ва тўла 41 нафар 4-курс битирувчилари иштирок этди. Имтиҳон соат 10:00 да бошланди. Талабалардан иккита вакил чиқиб билетлар солинган конвертни очишди ва ҳар бир талаба учун алоҳида тайёрланган билетлар тарқатилди. Билетлар учта саволдан иборат бўлиб, араб тилида тақдим қилинган матнни таржима қилиш, наҳв қоидаларидан берилганини тўла ёритиш ва танлаб қўйилган мавзу доирасида араб тилида матн тузиш каби шартлар белгилаб қўйилган. Имтиҳон 12:30гача икки ярим соат давом этди. Қатъий назорат остида бўлиб ўтган имтиҳонда талабалар тўрт йил мобайнида ўзлаштирган илмларини синовдан ўтказди. Тадбир сўнгида устозлар томонидан фикр-мулоҳазалар билдирилиб, яхши дуолар билан якунланди. 388